kirpinin burnu: mevzu: hügelkültür / odun yatağı

Bahçesine derince çukurlar açan, sonra da bir şeyler gömen birine denk gelirseniz n'aparsınız? Hele hele açtığı çukur adam boyundaysa. Polisi ararsınız di mi? Mahalledekiler de aynen öyle yaptılar. Türkiye'de hügelkültür hakkında bilgisi olan bir avuç insandan 5-6'sının polis ya da zabıta olması hep bundandır. Gözaltına alınıyordum yahu, insan bir sorar...

Hügelkültür ne peki? Toprağa odun gömmek. O kadar. Peki bir insan niye odun gömer? Bahçesine "mezarlar" açar?

Anlatayım.

Ormanda yürüyüşe çıktığınızda şöyle bir manzara görmüşsündür muhakkat, devrilmiş bir ağaç, üstü yosunla kaplanmış. Çeşit çeşit mantar. O ağaçtan fışkıran fideler, ufak çiçekler vs. Aynı manzaraya yazın denk gelirseniz daha da büyüleyicidir. Susuzluktan ağaçlar yapraklarını dökerken o yığın hayat doludur. Toprağı nemlidir, çiçekler açmaya devam eder. Asırlar önce birilerinin dikkatini çekmiş olmalı ki denemiş aynısını. Geçen yıllardan kalan, yumuşamış odunların üsütüne bir kaç kürek toprak atıp bir şeyler ekmiş. Sonuç mükemmel.

başta böyleydi

Hügelkültürü kelime kelime tercüme edersen tepe tarımı demek. Odun yatağı. Bir yere odunları yığıyorsun, üstünü toprakla kaplıyorsun. Odunlar altta çürürken yüzeyde sebzeler yetişiyor. Olay esasında bu kadar basit basit olmasına da önce Sepp Holzer'in Krameterholf'u ve sonrasında Paul Wheaton'un başını çektiği permiesteki bir çok deneme yanılmayla teknik geliştirildi, iyileştirildi. Türkiye'de benim dışımda kimler bilir, kimler yapar? Toplasan 10 kişi çıkmaz. Denk gelmedim pek. Taşlıbahçenin bir yazısı var. Ağaçlar-com'da bir kaç yorum. Youtube'da ponçik bir teyzenin videoları -pürçüklü tv. Tekniğini, iyisini-kötüsü hepsini kısım kısım yazacağım.

Hügelkültür kelimesinin Türkçesi yok. O kadar çok yabancı kelimeyi Türkçeye aldık ki, insan konuyla bağ kuramıyor. Odun yatağı dedik devam ettik. Nedeni için şipşak yazısını bakıverin gayri. şipşak: hügelkütür mü odun yatağı mı?

Bu konuyu açıklarken richsoilden bir iki resim aşırmalı ki adet yerini bulsun :) İnternette herkes mi bir yerden bir şeyler aşırır. Baştan söyleyeyim, resimler hatalı! Bakarak yapmayın!

resim richsoil.com'dan (1)

Olay basit, basit olmasına da, tekniğin sürüyle ince noktası ve taktiği var. Permies'te sorulan sorulardan bazıları söyle: Her odun kullanıbilir mu? Gübre koyuyor muyuz? Kaç kat odun-toprak yapmalıyız? Ne kadar odun- ne kadar toprak? Yanlardaki eğim ne olmalı? Hiç mi sulamayacağız? Neler ekebiliriz? Meyve ağacı ekebilir miyiz? Termit-karınca olmaz mı? Fareler yuva yapmaz mı? Toprağın akmasını nasıl engelleyeceğim? Üstüne malç koymalı mıyız? Toprağı nereden bulacağız? Kazıp yer seviyesinin altına yapsak olmaz mı? Hangi iklimler bu tekniğe uygun? Biochar koyabilir miyim? Gibi gibi.

resim richsoil.com'dan (2)

Ayrıntılara girmeden önce -ki bayaaa var- şunlar şurada dursun:

Aleopatik (diğer bitkileri öldüren- ceviz mesela) ağaçların dallarını, kütüklerini kullanmayın, ya da kullanacaksanız en alt kat katmanda kullanın.
Kütük ve dallar en fazla %40 olmalı. Resim yanıltıcı, yatağın büyük kısmı toprak ve -varsa- gübre olacak.
İkinci resimdeki gibi kütükleri yığıp üzerine toprak atmak ileride sıkıntılara neden oluyor. 9kat gibi odun ve toprağın kat kat koyarsanız ilerleyen zamanlarda yatak çok çökmez. Şu sırada dizerseniz iyi olur: kütük, yeşillik, en verimsiz toprak, kalın dallar, çimen/kahve telvesi, toprak, ince dallar, gübre, iyi toprak, malç.
Yatağın şekli, yüksekliği ve içindekilerin dağılımı olabildiğince değişken olsun. Elinizde, misal, erik ve meşe odunu varsa, yatağın bir ucu erik diğer ucu meşe olsun. Baştan sonra bir erik bir meşe şeklinde dizmeyin kütükleri.
Bol yağış alan bölgelerde -karadeniz gibi- yukarıdaki resimlerdeki gibi klasik toprak üstü odun yatakları, akdeniz iklimi olan yerlerde gömülü odun yatakları tercih edilmeli.
Odun yataklarının olgunlaşması 2-3 sene alabilir. İlk sene ve muhtemelen ikinci sene yatağı sulamak gerekecek. En iyi yöntem damla sulama.
Yatağın üst kısımlara daha az su isteyen bitkiler, alt kısımlara daha nemli toprak seven sebzeleri tercih edin.
Yataklar ilk iki yıl çökebilir, oturabilir. Bu gayet normal.
Yataklar çok yıllık bitkilere en az 2-3 metre mesafede olmalı. Odun yatakları çok yıllık bitkiler için uygun değil - meyve ağaçları, çit bitkileri vs.

Adettendir avantajları-dezavantajlarını da yazalım:

İnanılmaz miktarda su tutar. Bu sayade sulama yapmadan uzun süre (3-4 aya kadar) sebze yetiştirmeye olanak tanır (gömülü odun yatakları)
Gübreleme yapmanıza gerek kalmaz. Daha doğrusu şöyle demeli: yıl içinde gübre eklemeden yıllar boyunca bir miktar sebze yetiştirmenizi sağlar.
Toprağı rehabilite eder. Toprak -o siyah, orman kokan - oluşmasını sağlar. Karbonu bir süre toprağa hapseder. Topraktaki karbon miktarını arttırır. Su tutma kapasitesi ve organik madde miktarı artar.
Killi topraklarda drenaj problemini çözer. Kumlu topraklarda ise toprağın su tutma kapasitesini arttırır (siz gene de- madem o kadar toprak kazacaksınız- bir miktar kil ekleyin kumlu toprağa),
Geri dönüşüm. Her şey!
Toprakta mantar ağlarının oluşmasını hızlandırır. Bu mükemmel bir şey.
En hızlı, en ucuz ve en az iş gücü gerektiren toprak rehabilitasyon, ya da sıfırdan toprak yaratma yöntemi!

Şimdi de dezavantajlar:

Yamaç arazilerde uygulanması hesap gerektirir. Ağırdır ve su tutar. Yamacı kaydırabilir (Sepp'in bütün odun yatakları yamaçta, teraslarda. Ben yamaca yapıyorum. Yapılmaz değil ama dikkatli olun hesabını yapın)
Yatağın olgunlaşması, içine eklediğiniz malzemelere bağlı olarak, 2-3 yıl alabilir. Normalde ikinci senesinden itibaren sulama gerekmiyor. İlk yıl sulamak gerekli ama.
Bilhassa ilk yıllarda - ve çoğunlukla yatakalr yanlış yapıldıysa- kemirgen, böcek vs sayısında patlama olabilir. 3-4 aya problem kendi kendini çözecek ama başta şaşırabilirsiniz. Bu olay ilk yaptığınız yatakta oluyor.
Yatakları yanlış yaparsanız, yanlış konumlandırırsanız .... Ohooo tonla problem var.
Tek yıllık bitkileri yetiştirmeye olanak tanır. Üzerine meyve ağacı vs dikemezsiniz.

Odun yataklarını yapması çok kolay. Bir tanesini yapmak için kafa patlatmaya da gerek yok. Ancak yıllardır insanlar çeşit çeşit şey denediği için bir sürü ayrıntı ortaya çıktı. Elimden geldiğince buraya yazacağım. Başka yerde olsaydı uğraşmazdım. Yok ama. Fes başıma..

Form, boyut vs..

İlk olarak klasik odun yatağı var. Toprağı 20-30 cm kazıyorsun. Çıkan toprağı kenara koyuyorsun. Çukura odunları koyuyorsun. 30-40 cm kalınlığında. Üstüne toprak. Sonra daha ince dalları koyuyorsun. Üstüne gübre, sebze atığı, kümes ahır altlığı vs. Üstüne tekrar toprak. Üstüne varsa kompost. Bu. Gübre vs yoksa hiç önemli değil. Olmasa da olur. Olursa güzel olur. Yüksekliği 120 cm kadar olacak. Üçgen gibi. Eni de takribi 120-150 cm. Asırlardır böyle yapılıyor. Toprağı iyileştirmek için mükemmel bir yöntem.
Sepp, artık inadından mıdır nedir hiç bilmiyorum, daha yüksek daha dar bir yatak şeklini has-öz-odun yatağı diyor. Diğerlerine de özenti, ezik ve beceriksiz birinin yaptığı yataklar diyor. Paul da o kafada. Onlara göre yatak en az 180 cm yüksekliğinde olacak. Dar olacak. Kenarlar 60 derece civarı. Dimdik. Bim'de reyondan pirinç alır gibi sebze toplayacaksın yanlardan. İyisi var kötüsü var, ama uzun lafın kısası bize uymuyor. Açıklarım sonra.
Daha sonra mega-odun yatakları var. Paul'un aklından çıkma işler. "Madem kepçe kullanıyoruz, niye 15 m yüksekliğinde yapmıyoruz bu yatakları" dedi zat-ı muhterem ve yaptı. Dağ gibi bir şey. Kaç yıl oldu hala suluyor. Çalıştıramadı bir türlü.
Bu usta çırak ekibinin fantezileri her yerde işe yaramadğı için farklı formlar da ortaya çıktı. Biri gömülü odun yatağı. Bu cinsi yapmak için tepecikler yapmıyorsun, toprağı kazıyorsun. Benim yaptığım gibi. Bizim iklime en uygunu bu. Örneği aşağıda .
Yükseltilmiş sebze yatakları var. Hani böyle tahtadan/tuğladan kutular yapıp içine iyi toprak dolduruyorlar. En alta odun döşeyenler var. Hugels in raised beds.

Malzemeler..

Yatağın içine her şeyi koyabilirsiniz. Her şeyi mi? Her şeyi. Organik olsun, zehirli olmasın yeter. Odun ve toprak hariç hiç bir şey koymasanız da olur. Daha yavaş çürüyecek sadece. Üç ana malzeme var:

Odun: İnce olur kalın olur. Hep olur hiç sıkıntı yok. Büyükler daha derine, inceler daha yüzeye. Her odun olur mu? Genelde hepsi tamam. Bazıları sıkıntı çıkarabiliyor. Onlara dikkat etmek gerek. Bir diğer bitkileri öldüren bitkiler var. Ceviz var mesela, zeytin var. Kullanacaksanız derine koyun ve az. Bir diğeri hiç çürümeyenler. On yıl toprak altında kalsın, aynı çıkar. Mesela sedir - ya da alet yapımında kullanılan ağaçlar. Pahalı bu ağaçlar. İsteseniz de denk gelmeniz zor. İlla kullanacağım diyorsanız, o odunları da yiyen var. Bulun mantarını, yatağa aşılayın. Son olarak düğünlerde oynamadan duramayan teyzelerden kavak, söğüt gibi ağaçlar var. Yanlışlık olmasın bunlar esasında ideal. Ama ölü olduğundan yüzde yüz emin olmanız gerek. Yoksa beş m yataktan orman fışkırıyor. İyi odun- kötü odun başlığında ayrıntılı yazacağım bunları. Ne kadar odun? En fazla %40, hacmen.
Gübre vs: Gübre, kompost, sebze atığı, pazar atığı, kümes altlığı, ahır altlığı, ölü hayvan, kahve telvesi vs. Bunların hepsi çürümeyi hızlandıran yeşil malzemeler. Çok koyarsanız odun yatağınız kompost gibi davranır. Zararı yok. Pahalı sadece. Az koyarsanız ya da hiç koymazsanız sıkıntı yok. Sadece 10 sene alır yatağın çürümesi. Aceleniz yoksa neden olmasın. Orta karar en iyisi bence. Yoğun sebze yetiştireceksem, Allah ne verdiysem yığıyorum gerçi. Hacmen %15-20 olursa orta karar.
Toprak: Cins cins toprak var da kabaca iki cins diyelim.Biri koyu renkli, hayat dolu yüzey toprağı, diğeri kazıyorken karşınıza çıkan "toprak". Sırayı bozmayın, kalın odunları dip toprağı ile örtün, en üste yüzey toprağı gelsin. Taşları ayırsanız iyi olur. Toprağı elekten geçirmenize hiç gerek yok. 3-4 cmden büyük taşlar - ve kayalar- olmasın yeter.

Hızlısından bir de odun yatağı yapalım ve bu yazıyı şimdilik noktalayalım. Teknikleri, dikkat edilmesi gereken noktaları vs. zamanla yazacağım. Linkleri eklerim.

Gömülü Odun Yatağı:

Öncelik düz bir yeri (ben de yoktu, yamacı düzlemem gerekti) en az 60 cm derinlikte kazıyoruz. Niye 60 cm diye soracaksanız, iklimden dolayı. İstanbul'un havası acayip, bazı yıllar bir metreye yakın kar yağar bazı yıllar da aylarca bir damla yağmur yağmaz. Uzun süre yağmur yağmadığı için klasik ya da standart odun yatakları kuruyor. 30 cm derinlik de yeterli olmuyor. 60 ya da daha derin olması gerekli. Makine yardımıyla yapıyorsanız 90 cm ile 120 cm arasını hedefleyin derim. Elle kazıyorsanız 60 cmden az olmasın ve kolay gelsin. Düz bir yer elde edip,

60 cm derinliğinde kazdıktan sonra,

İçine odunları ve elinizde ne varsa (fazladan kahve telvesi vardı, onları da attım),

Üzerini toprakla örtüp (20 cm civarı), iyice suluyoruz. Göle çevirin ki toprak aralara sızsın. Boşluklar toprakla dolsun.

İkinci kademeyi de benzer bir şekilde yapıyoruz. Bu sefer daha ufak dallar.

Üzerine kahve telvesi, gübre, yeşillik, ne varsa:

Bu sefer daha iyi toprakla üstünü kapıyoruz

Yanına bir yatak daha yaptım. Merak edenler şu linkten bakabilir Buried Wood Bed (sunken hugelculture) and Terrace Combo

Yatağın ekimden önceki son hali:

Zamanla çökeceği için 20 cm yüksek yaptım yatağı. Son 20 cm kat toprak ve kompost karışımı.

Ve domatesler, biberler, fasulye ekildikten sonra.

Ben bu yatağı yapmak için hiç para harcamadım. Toprak aynı toprak. Odun yatağından önce yabani otlar bile o toprakta yetişmekte zorlanıyordu. Kahve telvesi Starbucks'tan, isterseniz veriyorlar. Odunlar ve dallar bahçeden, oradan buradan. Sebze atıkları da marketlerden. Sıfır maliyet, bol miktarda zaman.