Permakültürün dedelerini say deseler herhalde kimse Fukuoka'yı saymadan geçmez. Fukuoka'nın kitaplarının Türkçeye tercümesi var. Merak eden herkes alıp okuyabilir. Onun keşfettiği yöntemlerden biri de kil topu ya da diğer adıyla tohum topu. Aslında antik mısırda nehir taşkınlarından sonra tarım arazilerini kurtarmak için kullanılan bir teknik.
Bitkilerin milyonlarca tohum vermesiyle bizim kil topu yapmamız arasında aynı neden var. Bitkiler milyonlarca tohumdan birinin hayatta kalmasını umut ederken biz de kil topuyla saçtığımız her tohumun hayatta kalmasını istiyoruz. Ya da ona benzer bir şeyler :)
Kil topu bir çeşit tohum ekme yöntemi, ama tohumu toprağa ekmeden. Tohumun etrafını kille kaplıyoruz. Her nasıl yumurtada kabuk içini koruyorsa, kil topunda da kil tohumu koruyor. Kil esasında çok sıradışı bir malzeme. Her bir danesi o kadar ufak ki birbirini tutuyorlar. Çok ince olduğu için boşluk da kalmıyor. Kuruyunca da -toprağı killi olan herkes bilir- kaskatı kırılmaz bir malzeme haline geliyor. Tohum korumak için ideal malzeme. Tohum topu yapmak için zaten bir kil lazım bir de tohum. Başka malzemeler de var, onlar tuzu biberi. Şart değil.
Kil nasıl elde edilir?
Topraktan :) Bahçenizde yoksa dere kenarlarında (suyun en yavaş aktığı, vıcık kısımlar), taş altlarında ya da bir yerde yığılı halde. Çok zor değil kili bulmak. Saf da olmak zorunda değil. Elinizdeki toprağın killi olup olmadığını anlamanın kolay bir yöntemi var. İyice nemlendirin, sonra avucunuzla sosis gibi bir şekil vermeye çalışın. Şayet oluyorsa toprak killidir. Bozuluyorsa, şeklini koruyamıyorsa başka yerlere bakın. Ne kadar ince uzun olursa kil o kadar saf demek.
Yıllar önce kil elde etmek için yaptıklarım şöyle. Bulabildiğim kadar kili topladım ve büyükçe bir varilin içine koydum. Bu aşamada içinde taşlar, otlar, kökler, kum vs de var tabii. Varili suyla doldurdum ve matkabın ucuna boya çevirmek için takılan uçla suyu çırpmaya başladım. Otlar, kökler vs yüzeye çıktı, taşlar ve iri kum taneleri de dibe çötü. Yüzeyde birikenleri attım. Bir yandan da düz bir yere naylon serdim (sebzeler için don kırağı örtüsü gibi geçirgen bir malzeme de serebilirsiniz). Kenarlarına taşlar koyarak yükselttim. Varildeki çamurlu suyu (dibini kaldırmadan) bu havuza döktüm. Dökerken de bulabildiğim en ince elekten geçirdim çamurlu suyu. Elek derken naburdan bulabildiğim en ince eleği kullandım. Burada biraz ek bilgi, esasında kil 0,002 mmden küçük parçalara deniyor. 0,002 mm ile 0,05 mm arasında ise toprak, ona silt ya da mil. Ondan da büyükse kum deniyor. Tabii ki 0,002mm'lik bir elek bulup kullanmadım. Zaten isteseniz de kullanamazsınız, hemen tıkanır. Öyle ince bir eleği kullanmak için çamurlu suyu büyükten küçüğe doğru belki 10 kere elekten geçirmeniz gerekecek. Bizim bu kadar ideal kile ihtiyacımız yok zaten. İlk başta çamurlu suyu karıştırmıştık ya matkapla (ya da sopayla), acele etmeyin su biraz otursun. Önce taşlar dibe çökecek, sonra iri kum, sonra ince kum, sonra silt en son da kil. Tabaka tabaka halinde birikiyorlar. Varili karıştırdıktan sonra 15-30 dk kendi haline bırakırsanız taş, kum ve siltin büyük bir kısmı dibe çökmüş olur, sizin elinizde de içinde yanlızca kil olan çamurlu su. Dibini dökmüyoruz tabii ki. Süreyi toprağınıza göre kendiniz ayarlayın, baktınız hala kumlu geliyor, daha çok bekletin suyu. Dediğim gibi ideal olmasına hiç gerek yok, kile silt karışması da kil topu yapmanıza engel değil.
Elekten (ya da mutfaktan aşırdığınız süzgeçten) geçirdiğiniz suyu kendi haline bırakın. Güneş altında (rüzgarda) buharlaşsın suyu. Kilin birden çok kullanım alanı var (havuz yapmak, kaçakları tıkamak, çanak çölek, ev yapmak gibi gibi). Akmaz, kokmaz zaten. Yapıyorken bol bol yapın. Yıllar önce bir yaz ürettim, hala kullanıyorum...
Son bir nokta, plajdan kum getirmediyseniz her toprakta kil var. Killi toprak bulursanız bu işlemi bir kere yaparsınız, ideal toprak bulamazsanız üç beş kerede yaparsınız."Kim bu kadar uğraşacak yahu" diyorsanız seramikçilerin kullandığı kil var, internette satılıyor. Onu kullanabilirsiniz. Kiltopu için fazla ideal o malzeme, fazla iyi. Onu kullanarak yaptığım kil topları, tohum topundan daha çok taş bilye gibi oldu.
Kil topu yapımı
Terbiyeli köftenin köfteleri nasıysa kilden öyle toplar yapıyoruz. İçine de tohumları koyacağız. Farklı usüller var ama işin özü bu. Toplar çok büyük olursa uzun süre dayanıyor, daha büyük tohumlar koyabiliyorsunuz ama saçtığınızda parçalara bölünebilir, yamaçtan yuvarlanabilir, çimlenmesi için de bol yağış olması gerekir. Toplar çok ufaksa daha çok sayıda üretirsiniz, etrfa saçması rahat olur ancak az yağmurda tohumlar çimlenip sonra güneşte kavrulabilir, yağışta yüzeyde hareket edip suyun biriktiği yerlere yığılabilirler. Ben kendi yaptıklarımda -bizim iklim için- 1-1,5 cm çapında olanları ideal buldum. Daha sıcak yerlerde daha büyük, daha sık yağış alan yerlerde ise daha küçük yapabilirsiniz. İstanbul ve marmara bölgesi için 1 cm'in altına düşmeyin derim, 3 cm'nin de üstüne çıkmayın.
Yassı olanlar - para gibi- yamaçtan aşağıya yuvarlanmıyor bir de :)
Tohumları kilin içine nasıl koyacağız peki? Kimileri topa ilk şeklini verdikten sonra (mantı yapar gibi) tohumu içine tek tek koyuyor. Bu bir yöntem, yapılabilir. Ancak çok vakit alıyor. Çoğu ise kili bir leğene koyduktan (nemlendirip, ıslatıp) sonra -köfte yapar gibi- içine tohumu ve diğer malzemeleri (aşağıda açıkladım) koyduktan sonra yoğurup şekil veriyor. Tabii tohumların bir kısmı dışarıda kalıyor. Yaptığı topları da (terbiyeli köfte yaparken birbirlerine yappışmasın diye köfteleri nasıl una atıp unla kaplıyorsak) kil tozunu serili bir siniye atıyor. Bu da başka bir yöntem. Daha çok tohum harcıyorsunuz böylesinde.
Kil topu makinesi var. Beton mikserinin kendin yap versiyonu. Önce tohumları atıp biraz suluyorsunuz, sonra da kil tozu atıyorsunuz mikserin içine. Bu şekilde her tohum kille kaplanmış oluyor. Ben yaptım, kullandım. Kil topları elle yaptıklarınıza kıyasla daha ufak olsa da bir saatte binlerce kil topu üretebilirsiniz. Güzel icat. Mikserin belli bir hızda dönmesi gerekiyor. Notlarımı bulamadım malesef, ayrıntılarını yazamıyorum. Videosu şurada:
Permieste makineyle ilgili şu thread var: kiltopu makinesi
Diğer malzemeler
Kil topu yaparken nasıl köfteye baharat pirinç vb katıyorsunuz çeşitli malzemeler ekleyebilirsiniz.
- Gübre tozu: Tohumlar çimlendikten sonra bir coşsunlar istiyorsanız ya da hazır kil topları saçıyoruz gübre de saçmış olalım diyorsanız toz halinde gübre katabilirsiniz karışıma. Tohumları yakmamaya dikkat edin. Yanmış keçi gübresi, yarasa gübresi gibi.
- Diatom: Böceklere karşı. Karışıma katak yerine topların üstüne nemliyken diatom serpmek de aynı işlemi görüyor. Doğrudan karışıma katınca top daha kırılgan oluyor.
- Biokömür- Toz halinde. Gübre gibi, tohumların çoşmasını, ekerken mikrobiyal hayat da eklemek istiyorum diyorsanız karışıma bir miktar katabilirsiiz. %5'i geçmeyin. Ya da diatomda olduğu gibi kömürle kaplayabilirsiniz.
- Üzüm çekirdeği tozu: Kuşları uzak tutmaya yarıyor. Bir kere topların içinde tohum olduğunu fark etmeye görsünler, hepsini paramparça ediyorlar. Nasıl birber bizim ağzımızı yakıyorsa üzüm de onların.
- Acı biber tozu: Bu da memelileri uzak tutamaya yarıyor. Fare gibi. Bulabildiğiniz en acı biberin tozunu kullanın.
- Mikoraza mantarı sporu: Mantar aşılamak için.
- Hindistan cevizi lifi: nem tutsun diye (2 cm çapından daha büyük toplar için)
- Geri dönüştürülmüş kağıt lifi- selüloz: Geniş alanlarda yaban hayatı canlandırmak, ağaç ekmek için uçaktan kil topu atıyorlar kimi ülkelerde. Toplar yüzeye çarpınca parçalanıyor doğal olarak. Bunu engellemek için lif katılıyormuş karışıma.
- Çimento: Aşırı yağış alan bölgelerde (hindistanda muson alan bölgelerde gibi) kil topları daha ilk yağışta eriyip gidiyor. Normalde bir süre nemli kalıp, tohumun çimlenirken topu parçalaması gerekir. Topun hızla erimesini engellemek için karışıma bir miktar çimento katıyorlarmış.
Diğer malzemelerden hangisini eklerseniz ekleyin kil oranı %60-70 'in altına düşmemesine dikkat etmek gerekiyor.
Diğer Taktikler - Önemli Noktalar
- Kil topuyla tohum ekmek gözü kapalı sebze bahçesi ekmek gibi. Hangi tohumun nereye düşeceği hiç belli olmuyor. Bu yüzden fazla çeşitte tohum kullanın. Top güneşli bir yere düşerse ayçiçeğinin hoşuma gider, daha nemli bir yere düşerse mısırın gibi.
- Tohum karışımına bir miktar darı, kuş yemi gibi doğal hayatı besleyecek bitkilerin tohumlarından da koyun.
- Malç üstüne kil topu saçmak kesinlikle başarıyı arttırıyor. Fukuoka da böyle yapıyordu. Ya da saçıp üzerine ince bir malç tabakası (saman gibi) serebilirsiniz.
- Kil topu yapmanın mantığına biraz aykırı olsa da sulamayı kontrol altına alırsanız (kendiniz sularsanız) hiç sürülmemiş toprakta bile bol bol sebze/çiçek yetiştirebilirsiniz (karışıma gübre katmayı unutmayın)
- Kil topları aylarca (kimi örneklerde yıllarca) doğru zamanı bekleyecektir. İçinde tohumla doğru şartların oluşmasını bekler öyle. Ekim konusundaki baskı böylece azalmakta.
- Yahoo grupları varken seedball/kil topları içi bir grup vardı. Kiltopuyla ilgili bilgilerin çoğu o grup içindeki yazışmalardan geliyor. Ancak malesef benim bildiğim kadarıyla son yıllarda böyle bir kollektif çalışma yok. Yunanistanda Kostantis diye bir adam var, yol kenarlarına kil topu saçıp sonuçları permies'de paylaşan. Merak edenler için bilgi olsun diye yazdım.
- Doğal hayata destek olmak için darı, çiçek tohumları, yonca, turp, buğday gibi tohumlardan karışımlar yapıp saçabilirsiniz.
- Kil topu -diğer tüm yöntemler gibi- permakültürde başvurulan yöntemlerden yalnızca bir tanesi. Doğrudur ya da mandolarianda dedikleri gibi "this is the way" - bu iş böyle yapılır durumu kat-i suretle yok. Permakültürde bir alan bölgelere ayrılır, Z0 - zone 0 yani- ev, 1. bölge (Z1) evin dibinde, her gün vakit geçirdiğiniz alan, Z5 de sık gitmediğiniz yabani bölge anlamına geliyor. Kiltopu yöntemi (şehirde gerilla bahçeciliği ya da kırsalda yaban hayatı canlandırma gibi çabalarınız yoksa) bence Z3-4'e daha uygun bir yöntem. Çiçek tohumlarıyla kil topları yapıp eşe dosta hediye edebilirsiniz, ancak konuya üretim amaçlı yaklaşıyorsanız bahçenizin daha az ilgilendiğiniz bölgelerinde kil topu kullanacaksınızdır.