Bize kompost gerek! Öyle az biraz da değil. Her sene en az 2 cm, ideali 5 cm kalınlığında seriyoruz. 100 metrekare bahçeniz varsa 2 metreküp/50 çuval kompost gerek. Alalım deseneniz, nereden almalı? Yok ki. Onun yerine solucan gübresi - çuvalının adedi 300 lira - pas. Üretmeye kalksanız 2 metreküp kompost için 4-10 metreküp malzemeye ihtiyaç var. Çevirmekten yorulur insan :)
Haliyle az biraz kompostla dağları devirmeye çalışıyoruz. Elimizin altındaki malzemeleri ve atıkları işleyemediğimizden kullanamıyoruz. Bahçe atıklarıyla kompost üretip büyük makineler var, belediye atıklarını eviriyor çeviriyor, parçalıyor, kompost yapıyor. Makine alacak halimiz yok, bu ölçekte işi tavuklar seve sever yapar. Malum bu hayatta en çok sevdikleri iki şey var, biri eşelenmek, diğeri seye yataklarını tarumar etmek. Ayrıntılara boğulmadan önce artıları eksileri neymiş görelim :)
Bu arada kompost nedir: çalakalem: kompost
Kalın altlık yöntemi: çalakalem: kalın altık (deep bedding)
Artıları:
- Kümes ahalisine meşkale. Doğal tavuk ve yumurta için doğalarına uygun hayatları olması gerekiyor. Aksi taktirde tüyleri dökülüyor, yumurta verimi düşüyor, birbirlerini gagalamaya ve öldürmeye başlıyor. Antibiyotik bağımlısı fabrika tavukalarından bahsetmiyorum, bizim doğal tavukların enerjilerini atmaları gerek. Eşelensinler, böcek kurt bulsunlar.
- Daha az yorulmak kulağa hoş gelmiyor mu? :) Kompost çevirmek zor iş. İster sıcak ister soğuk kompost üretiyor olun, başta en az 2 kere çevirmek gerekiyor. İşin yarısını tavuklar yapsa, nasıl olur? Siz yığın, onlar eşelesin, eşelerken parçalasın ve yaysın. Sonra tekrar yığın.
- Geri dönüşüm. Bahçe ve mutfak atıklarını çöpe atacağınıza bahçenizde kullanın.
- Kompost! Hem de ne! Hem kompost üreteceksiniz hem de üreteceğiniz kompost -tavuk gübresinin etkisiyle- kuvvetli olacak.
- Harcamlardan tasarruf. Yazının devamında hesabı var.
Ne artı ne eksi:
- Yem giderlerinin azalması. Youtube videolarına aldanmayın, tavukları evdeki atıklarla besleyerek etlik piliç ya da yumurta üretmek mümkün değil. Büyük tesislere, restoranlardan gelen atıklara ihtiyaç var. Tavukların diyetini kompost veya kompost içindeki böceklerle desteklerseniz, yem tüketimi %15-20 kadar düşüyor. İşin kötü tarafı yumurta verimi de düşüyor. Yem azalacak ya da yem vermeyeceğim diye bakmayın olaya, tasarruf ederseniz ne ala. Yaprakları çuvala basarak böcek üretebilirsiniz, yumurta veriminiz artar ama ilave iş.
Eksileri
- Hem kompost hem tavuk yetiştiriyorsunuz. Gözünüz üstünde olmalı. Açık alandaysa yağmur yağmadan önce üstünü örtmeli, gübrenin yüzeyde birikmesine ve kabuk oluşturmasına izin vermeden karıştırlamalı gibi.
- Hatalar. Hiç bir yeni teknik hata yapmadan olmuyor. Hatalar olacak, kümes kokacak, belki beslediğiniz tavuklar bu işe uygun değil. Öğrenmek alışmak zaman alıyor.
Peki neden?
Başlıca iki nedeni var kümeste kompost üretmek için. Bizim için yürümek, koşmak neyse tavuklar için eşelemek o. Olmuyor bir şeylerin altına bakmadan. Ayrıca dar, buğday, mısırla beslesek de tavukların veganlıkla uzaktan yakından alakası yok, böcekçiller. Doğalarında yok bir yerde tıkalı kalmak, tünemek. İstiyorlar ki eşelesinler, böcek bulsunlar, bir çukur kazıp içinde toz banyosu yapsınlar.
İkinci neden ekonomi. Küçük ya da mini mini ölçekte tavuk beslemek ekonomik olmuyor. Dilerse her gün yumurtlasınlar, cık. Girdiler ve çıktıları tutumuyor. Lafı fazla uzatmadan çalakalem hesap yapalım.
Diyelim ki 12 adet tavuğunuz var, şehirdesiniz ve organik yem ile besliyorsunuz. Tavuklar ortalama günde 120-130 gr yem tükettiğine göre yılda kabaca 18 adet 25 kg'lık yem tüketecekler. Organik yemin fiyatını 300 lira kabul edersek, 5700 lirayı yeme harcayacaksınız. Yılda 1500-2000 yumurta alacağınızı düşünürsek (antibiyotiksiz, doğal halinde), yumurta başına 2,7 lira yem masrafı çıkacak. Kümesi on bin liraya kurarsanız (teli, çiti, tavukların kendisi vb), 5 yıl dayansa, yumurta başına 1 lira. Diğer masrafları da 50 kuruş diye hesaba katarsak, 1 adet yumurtanın maliyeti 4-4,5 lira çıkıyor. Organik yumurtanın satış fiyatının 4-5 lira arasında olmasına şaşmamalı;
yemi toplu alıyorlardır, daha verimli üretim modelleri vs. (yeni cins geliştirdiğim için bendeki durum biraz farklı. maliyete kuluçka makinesi, ana kucağını vs ekleyince ve çıkan civcivlerin yarısı horoz, yumurtanın adedi 5-8 lira arasına mal oluyor)
Sonuç organik yumurtada maliyet takriben 4 lira, ürettiğiniz değer 4 lira. Horozdan mahmuz yeme fantezisi yoksa marketten yumurta almak varken niye uğraşır ki insan? Di mi? Peki tavuklar boş boş duracaklarına bize kompost üretseler nasıl olur?
Gözlemlediğim kadarıyla 12 tavuk size yılda 8-15 metreküp arasında kompost üretebilir. Kabaca tavuk başına 1 metreküp (20-25 çuval) kompost diyebiliriz. 12 tavuk kabaca 250 çuval (25 kg'lık). Kompost'un satış fiyatını bilmiyoruz malesef, torf desen torf değil, solucan gübresinden daha etkili, biyolojik olarak aktif. Solucan gübresinin çuvalı 250-300 liradan satılsa da (vergisi, paketlemesini düşerseniz üretim muhtelemeln 50 - 80 tl arasında oluyordur), hesapta değerini 50 lira kabül ettim (kompost işine girmeyecekseniz değerden gitmekte fayda var). Durmadan çalışsalar, 12500 lira'lık kompost üretebiliyor bizim tüy yumakları. Tabii bu ideal şartlardaki durum, böyle olmuyor haliyle. Son yıllarda yaptığım masrafları ve üretimi bir kenara yazmıştım, bunun yarısı, yani 6 - 7 bin lira'lık üretimin (120 çuval) altına düşmemişler. Bu kompost 100-250 m2 bahçenin ihtiyacını fazlasıyla sağlar (her bahçe tekniğinin kompost ihtiyacı farklı), takriben 20 m uzunluğunda yükseltilmiş sebze yatağını sıfırdan kurabilirsiniz. Birim alandan en az 4 kg sebze üretebilirsiniz, bu da kümeste ürettiğiniz kompost ile 500 kg ile 1 ton arası sebzeyi rahatlıkla üretebileceğiniz anlamına geliyor (en kötü durum).
Geçen sene 15 metreküp kompost üretti bizim tüy yumakları. Olay tersine döndü, hem kompost üretiyorum, hem yumurta, hem de para harcayacağıma cebimde kalıyor (kompostla sebze üretip evin market alışverişini büyük ölçüde kıstım).
Ukala not: Tasarım doğruysa hesaplar birbirini doğrular diye bir laf vardır. Yukarıdaki hesap da lafın bir çeşit ispatı, tavukların doğası gereği bir şeyleri eşelemesi gerekiyor. Eşelemezse yumurta pahalı. Doğasına uygun davranmasına izin verirseniz yumurta neredeyse bedavaya geliyor.
.
Peki bu sistem nasıl kurulur, kompost tavuklara nasıl ürettirilir?
Benim bildiğim başlıca 3 yöntem var. Bir de benim eklemelerim. Basitten karışığa:
1. Kompost ayrı, kümes ayrı
Bu yönteme kümeste kompost denir mi bilmiyorum, çünkü sıcak kompost kurmaktan pek farklı değil. Ancak kümeste kompostun çıkış noktası olduğu için es geçmemeli.
Kümese serebileceğimiz malzemeler çeşit çeşit; talaş, saman, kuru yaprak, kafes taban kumu, mısır granülü (mısır koçanının öğütülmüş hali) vb. Kumu şimdilik karıştırmazsak - onun olayı farklı- hepsi karbonca zengin malzeme. Kümesin, ağılın, ahırın altına serilen karbonca zengin malzemeye karbon altlığı diyorlar permakültürde (ingilizcesi karbon-çocuk bezi/ carbon diaper). Buradaki amaç gübrenin (azotça zengin malzeme) karbonca zengin malzemeyle karışması ve karbon tarafından tutulması. Bu yöntemle kompost üretmek için aşağıdaki rutini takip edin:
- Kümese 5 cm kalınlığında (3-8 cm arası herhangi bir değer) saman, yaprak ya da kaba talaş serin.
- Her iki haftada bir 3- 5 cm kalınlığında yeni malzeme ekleyin.
- Altlık tavukların eşelemeyeği kadar kalınlaşınca kümesi temizleyin. Kümese yeni malzeme serin. Dışarı aldığınız talaş-gübre karışımını ıslayın. Dışarıdaki yığına ekstra gübre eklemeniz şart değil. Bu yığını en az 2 kere alt üst edin, malzeme iyice pişsin. Yığın ısınmıyorsa, kümeste daha çok gübrenin birikmesini bekleyin.
- Ürettiğiniz kompostu en az 1 ay, ideali 6 ay bekletin, dinlensin ve olgunlaşsın. Kompost çok kuvvetli olacak, havuç gibi sebzelerde kullanmayın. İlk iki karışımdan sonra dinlenemye bıraktığınız yığını malç malzemesi olarak aç sebzelerde (mısır gibi) kullanabilirsiniz. Bu kompostu daha olgunlanşmadan malç olarak kullanacaksanız yataklara önce ince bir katman karbonca zengin malzeme serin, sonra 10 cm'e kadar kompost serebilirsiniz.
2. Zaman? Hangi zaman? - kalın altlık yöntemi
Malzemeleri dışarı alamak yerine hep içeride bıraksak, üst üste yığsak nasıl olur? Olur tabii. Salmayı ve kümesi inşaa ederken malzemenin yığılacağını dikkate aldıysanız sıkıntı yok. Buradaki taktikler:
- Kuru yaprak gibi iri malzemeler kalın altlık için ideal değil. Çok ince malzemelerden de sakının, ince talaş gibi. İdeal malzeme kaba talaş ile saman.
- Tek seferde 30 cm kalınlığında malzeme sermek yerine, ince tabakalar sermek gerekiyor. Kalın bir tabaka serip oldu bu iş demeyin. Kümeste toz çoksa - malzeme çok kuru demek- kümesi sulayın.
- Kalın altlık yönteminde de malzemenin karışması, alt tabakaların hava alması gerekiyor. Bunun için dirgen, geniş bel ya da kompost havalandırıcı kullanabilirsiniz. Birkaç haftada bir tabana dirgeni sokup hafif kaldırmaya çalışın, kötü koku gelmiyor olmalı. Malzemeyi karıştırmanıza gerek yok.
- Tabana serilen malzemenin yağmur almamasına dikkat etmek gerekiyor. Malzemeyi karıştırmayacağımızdan şiddetli yağmurlarda alt tabakalar hızla anaerobik olacak ve kokacaktır. Kompostlaşma olmuyor bu durumda. Yağmuru engelleyemiyorsanız en alt karbon tabakasını kalın tutun, çocuk bezi gibi gelen suyu emsin.
- Arada bir yüzeyi tırmıklamakta fayda var. Kümeste tavuklar tepinip dışkılayacaklarından saman ya da talaşın yüzeyi kabuk tutabilir. Tutmasın. Sık sık yeni malzeme ekleyin, arada yüzeyi tırmıkla çizin.
- Kompost harzırlarken karbon-azot oranına dikkat ediyoruz ve kompostlaşma hızına göre (sıcak ve hızlı ya da soğuk ve yavaş) bir hedef değeri tutturmaya çalışıyoruz. Burada öyle değil. Bol miktarda kabonca zengin malzeme koyuyoruz, azotu tavuklar ekliyor.
- Kalın altlıkta kalınlığı 40 cm'yi geçtikten sonra kompostlaşma başlayacaktır (dirgenle kontrol edin, sıcak buhar çıkıyor). Sisteme müdehale etmeden kompost üretmek için 1 - 1,5 metre kalınlığa ulaşması gerekiyor. Yeriniz yoksa dirgenle karıştırmaya başlayın- 3. yöntem.
- Dahası kalın altlık yöntemi çalakalem yazısında: http://kirpininburnu.blogspot.com/2022/08/calakalem-kaln-altk-deep-bedding.html
3. Herkes güçlü olduğu noktaya yüklensin - Geoff Baba
Bu yöntem Geoff Lawton'un yöntemi olmasa da onun adıyla anılıyor. Mevzu şöyle, tavuklar eşeleyip yaymayı seviyor. Bir de dirgenle ortaya yığmayı.Öyle bir sistem kuralım ki kompost çevirme işini aramızda bölüşelim. Olay kabaca şöyle:
- Süreç ilk iki yöntemdeki gibi başlıyor, kümese karbonca zengin taban malzemesi seriyoruz. Malzemeyi tek seferde serebilirsiniz ya da ilerideki işinizi kolaylaştırmak için her hafta bir kat olacak şekilde tabakalar halinde.
- Serili malzeme miktarı 2-3 metreküpe ulaşınca ortaya yığıyorsunuz. Kuruysa biraz suluyorsunuz. Tavuklar yığını bir süre bozmasın diye brandayla örtün ya da tel ile çevirin. Yığın pişe dururken siz tabana malzeme ekleyemeye/sermeye devam ediyorsunuz.
- Bir hafta 10 gün sonra yığının üstünü açın, tavuklar yığını param parça etsin, yaysın. Siz bu işlemi istediğiniz kompost miktarına ulaşıncaya kadar devam edin.
- Son yığından sonra malzemeyi kenarda dinlenmeye alın, bir süre pişsin, soğusun. Kompost olgunlaştıktan sonra bahçeye malç olarak serebilirsiniz.
Geoff bu sistemi yamaca kurmuş ve her seferinde aynı yere yığın kurmak yerine malzemeyi hep bir ötedeye yığınıyor. Bu şekilde belki 5-6 tane yığın var, ilk yığın en tazesi, son yığın da en olgunu. Videosunun bağlantısını şuraya bırakıyorum How to Make a Chicken Composting System , çizimi de az aşağıda:
İnşaa ettiğimden beri kümeste kompost üretiyorum. Bir yerden de görmedim, kendimce deneye yanıla. Youtube'dan öğrenmediğim için bu süreçte kendimce yöntemler, taktikler geliştirdim. Geoff'tan ya da başkalarından farklı yaptıklarımı aşağıda sıraladım.
- Kompostu beslemek: Ürettiğim kompostu bahçede ve sebze yataklarında kullanıyorum. Haliyle kompostun kalitesi ve gücü önemli. Şerbet, şelat, çay hazırlamayı uzun yıllar önce bıraktım. Deniz yosununu doğrudan kümese atıyorum, tavuklar yiyeceğini yiyor, gerisi kompost oluyor. Karakafes otu ve ısırgan da aynı şekilde. Öncelikli amacım otlar ya da yosunla tavukları beslemek değil, kompostu beslemek. Bu arada tavukların diyeti çeşitleniyor, vitamini artıyor. Ekleyebileeğiniz diğer malzemeler, midye kabuğu (toprakta organik madde miktarının %8'in üstüne çıktığı durumda 2-3 yılda bir yataklara midye kabuğu eklenir. Planlı bir şekilde yataklara ekleyeceğime, denk geldikçe kümese/ komposta ekliyorum), kemik unu (çiğ hali değil, pişmiş hali), kaya unu/tozu (önden biyoaktifleştirilmesi gerekiyor), kimi küspeler (ayçiçeği ve pamuk küspesi gibi, kompostlaşma sürecinin sonuna doğru).
- Kümese biyokömür eklemek: Biyokömür hikayelerini paylaşırken (instagramdaki profilde sabit), biyokömür hem kokuyu alır hem de kompost üretimini arttırır diye iddiada bulundum. Olay özetle şöyle. Kompost olsun diye yığdığımız malzemenin kabaca yarısı (%35-55'i) "yanıp" gaz olup havaya karışıp gidiyor. Olayın daha ilginç tarafı bu 6 ay değeri, kompostu hazırladıktan 10 yıl sonra geriye hiçbir şey kalmıyor, atmosfere geri dönüyor. Kümese ham biyokömür eklerseniz durum çok farklı. Hem kompostun oluşma sürecindeki verim artıyor hem de ürettiğiniz kompost toprakta uzun süre bozulmadan kalıyor. Kümese %5 oranında biyokömür eklerseniz ürettiğiniz kompost miktarı takriben %20-30 artacak. Başka bir ifadeyle 8 metreküp üretiyorken 10-11 metreküp kompost üreteceksiniz. Bu 2-3 metreküplük farkın kabaca yarım metrekübü biyokömür, kalanı havaya uçup gitmeyen karbon ve azot. Tek müdehaleyle kompost üretimini dörte bir oranında arttırmak.... 2019'da denemiştim, 2020'den beri böyle. Biyokömür katmak ile katmamamak arasında akılalmaz bir fark var. Kümese biyokömür katmayacağım, kompost üretimi tamamlandıktan sonra biyokömüre karıştırıp bahçeye uygulayacağım diyenler için bir not: ya %90-95 biyokömür %5-10 kompost kullanın ya da tam tersi. Ara değerler için biyokömürü komposta biyoaktifleştirmek gerekiyor.
- Yapraklar önce çuvala sonra kümese: Bu fikir yeni. 2022'de küçük ölçekte denedim, efsane ötesi sonuçlar aldım. Olay şu, güz yapraklarını ya da karbonca zengin malzemeleri çuvala basıp, gölge bir alanda 1 yıl bekletiyorsunuz. Nemli kalması gerekiyor. Böcekleniyor, kurtalanıyor. Hem yapraklar önden öğütülüyor, parçalanıyor, hem de böcekler tavuklar için ekstra protein. Yumurta verimi arttı. Güz yaprakları birbirine yapışmadığı için kompostlaşması hızlandı. Daha ne olsun.
- Kümese buğday atmak ve örtmek: Bu yöntem biraz benden biraz da youtube'dan (ve permies'ten) edibleacres'dan. Yaprakları ve atıkları ortaya yığıyorken araya buğday, trikale, darı vb serpin. Tavuklar buğdaya ulaşmak için yığını paramparça edecekler. İlk başlarda alışmaları biraz vakit alıyor, ancak bir kere alıştı mı bir gün sürmüyor yığını yaymaları. Biz aslında yığının bir iki gün pişip kendine gelmesini ve eklediğiniz buğday yumuşasını/çimleni istiyoruz. Tavuklar olayı kapınca yığının üstünü brandayla bir iki gün kapayın (bir haftaya kadar), sonra açın parçalasınlar.
- Sistemleri istiflemek: Yöntemleri istifleyebilirsiniz. Bugünlerde tavuk traktörlerini hareket ettiremediğimde birinci yöntemi uyguluyorum, çıkan gübre/talaş/yaprak karışımını kümese (üçüncü yöntem) ekliyorum. Hem kümestekiler, traktördekilerin gözünden kaçan buğdayı ve yemi yiyor, hem de altık iyice parçalanmış oluyor. Yöntemleri birbiriyle kombine edebilirsiniz.
- Hindi: Kümeste yalnızca tavuk olacak diye bir kural yok, hindi de ekleyebilirsiniz. Hindiler taş parçalarını öğütmeleriyle meşhur. Hindi yetiştirilen alanlarda toprağın değerlerinin hızlı bir şekilde toparladığı gözlemlenmiş. Kümese hindi eklerseniz, kümesten alacağınız kompostun kalitesi artacaktır.
- Tavuklar ulaşamasın, böceklensin: Kompostu ortaya yığdıktan sonra üstüne kalın dallar, palmiye yaprakları ya da mısır sapları koyunca tavuklar komposta ulaşamıyor. Kompost zamanla böcekleniyor, solucan ve kurt nüfusu patlıyor. Zamanla yaprakları kenara çekip tavukların böceklere ulaşmasını sağlayabilirsiniz. Yığını mutlaka kümesin kenarına kurun.
Son notlar:
Kompostlaşma
süreci 3 evrede olur. Ön kompostlaşma, kompostlaşma ve olgunlaşma.
Niyeyse bizdeki eğitimlerde bir tek ortadaki kısım anlatılıyor. Kompostun olgunlaşması
çok önemli. Hele hele tavuk gübresi gibi azotça çok zengin bir girdi ya
da iri malzemelerle kompost üretiyorsanız. Kümeste ürettiğiniz kompostu
bir süre dinlendirmeden kullanmayın. İdeali en az 6 ay. Başta
zorlanabilrisiniz ancak tavuklar size fabrika gibi kompost üreteceği
için ikinci sene (4. sezon) bunu dert olarak göremyeceksiniz.
Kümeste
kompostun yaz ve kış olmak üzere iki sezonu var. Kış sezonunda bol
miktarda kuru yaprak, yağmur var ve havalar soğuk olduğu için kompost
yavaş pişiyor. Yaz sezonunda kümese atacağınız yeşil atık miktarı
artacaktır. Havalar da sıcak, kompost daha hızlı pişecek.
En
çok merak edilen sorulardan biri sadece mutfak/restoran atıklarıyla
tavuk beslenip beslenmeyeceği. Kısa cevap: evet beslenir. Yumurta
veriminiz azalır. Yılda ortalama 100-120'e kadar düşüyor. Bol protein
içeren restoran atıkları temin edebiliyorsanız (balıktır, ettir,
kemiktir) tersi de mümkün. 300-320 yumurtaya kadar çıkıyor bu
istisnada.
Kompost
yaysınlar diye yığının üstünü açtığınız gün ve takip eden günlerde
yumurta sayısı azalır. Hem eşelenmekle geçiriyorlar günleri
-yoruluyorlar- hem de yem yiyeceklerine kompost yiyorlar. 10 yumurta
alırken 6-7 alırsanız şaşırmayın.
Bu işi her tavuk yapar mı diye soruldu. Yapmaz. Bantamlar, cüce tavuklar ve tecrübe ettiğim kadarıyla fabrika tavukları (ataks gibi) bu işi yapamıyor. Türken gibi küçük ve narin cinsler zorlanıyor. Özel bir cins olsun diyorsanız internette herkes Red Island Red (RIR)'ı tavsiye ediyor. Ben maransla mavi yumurtacıları melezledim. Karışımın içinde Türken, ve köy bakkalından aldığım yumurtalardan çıkan tavuklar da var. Mükemmel iş çıkarıyorlar. Rir olmasa da olur, iri, güçlü bir tavuk cinsi olması yeterli. Cinsiyetine göre hangi tavuk diye sorulursa, genç horozların eline kimse su dökemez. Yaprak maprak kalmıyor, param parça ediyorlar. İkinci sırada yaşlı tavuklar, en son genç ve orta yaştaki tavuklar geliyor. Yaşlı tavukların işi yok, bizim nineler nasıl örgü örüyorlarsa geçiyorlar kompostun başına gün batana kadar.
e haydi :)
