Boş bir arazi gördüğümde, hele hele oraya bahçe yapacaksam, bir heyecan kaplıyor içimi. Tarif et desen edemem. Bir elimde kalem önümde boş bir sayfa varsa, bir de gözümün içine o baktığında böyle oluyor. Nefesimi hissediyorum. Gergin değilim, tarifi zor farklı bir heyecan bu. Yapabileceğim onca şey, ihtimaller, hisler. Biliyorum kendimi, dizimi bir yere vurmasam olmaz. Konuşamayacağım, saçma sapan şeyler söyleyeceğim. Elimi kıstıracağım kesin, çekiçle de vuracağım. Hiç biri umrumda değil, aklım meşgul. Nereye ne yapsam, nasıl yapsam, peki sulama? Hangi fideler, ne dikeceğim? Şu incir ağacının altında balık havuzu yapsam mı? Suyu nerden alsam? Yağmur suyu mu?
Bu aralar yeni bir bahçe buldum kendime. İlk gördüğümde bahçeden daha çok çöplüktü. 5-6 romörk çöp attık yetmedi, bir de 200 küsur çuval daha çöp topladım. Hatırladıkça hala belime ağrı saplanıyor. Konu komşu ne varsa atmış içeriye. Hepsi ikiyüz metrekare alan için. Yolları, kompost bölgesini, su deposunu ve duvar dibine dikeceğim ateş dikeni bölgesini saymazsan 120-130 metrekare alan kalıyor geriye. Olsun, takılmayalım boyutuna. Neler dikeceğim neler. Melezlenmesini istemediğim türler var. Bu bahçe onlar için ideal. Evden çok uzakta, suyu yok, kompost hiç yok. Çöpten daha çok yabani ot var! N’apsam, n’etsem, hangi tekniği kullansam? Boş vakit bulduğumda interneti kurcalayıp duruyorum. Teknikleri bir bir yazıdım, oyun planım niyahet hazır. Haftaya, olmadı öbür haftaya, olmadı ondan sonraki haftaya uygulamaya geçecek bu plan. Olmadı ondan da sonraki hafta! Olacak ama!
Hazır bu kadar kurcalamışken kendime notlar çıkardım. Kenarda dursun, belki başkalarına, başka bahçelere gerekir. Kaba notlar bunlar, eksiği yanlışı var yok değil. Fikir versin diye.
Bruce Darrell adlı bir mimar Red Garden Project diye bir çalışma yapıyor İrlanda’da. Red Garden Project Sevdim ortaya koyduğu sistemi. Oradan devam edeceğim. İklimi farklı olsa da Youtube kanalını takip edin derim. Videolarına bu kadar bilgi ekleyen ve emek sarfeden azdır. Bu Red Garden Projesinde 7 yatakta farklı yöntemler kullanarak sebze yetiştiriliyor ve sonuçları videolarında paylaşılıyor. Tabii ki sadece bu yöntemler yok. Aklıma gelenleri de bu listeye ekledim. Ayrıca yöntemler zamanla gelişiyor, değişiyor. Birbirleriyle karışıyor. Kafa karşıklığına neden olabilir, dikkat edin derim.
Bir de uyarı. Bu yazı çalakalem yazısı! Daha sonra her bir yöntem için ayrı, detaylı, örnekli mevzu yazısı/yazıları yazacağım. Odun yatağında olduğu gibi. Burada çoğunu özet geçtim, şimdilik daha fazla bilgi için linklere bakın, google’da aratın. Mevzularını teker teker yazacağım. Hepsi bir arada bulunsun istedim.
Yöntemler şöyle -ki daha fazlası da var, kısa tuttum:
- Yoğun tarım yöntemi (intensive)
- Otuzluk yatak yöntemi (Square foot gardening)
- Seyrek ekim yöntemi (extensive)
- Sera üretimi (polytunnel)
- Çapasız tarım (no till)
- Karışık üretim (polyculture)
- Odun yatağı (hugelculture)
- Çok yıllık üretim (perennial)
- Lazanya yatağı
- Gerilla bahçeciliği
- Fukuoka yöntemleri
veee şu ikisi
- Modern Market Bahçeciliği (bunun ismini ben uydurdum ehehe)
- Basit üretim yöntemi (simple garden)
Hadi başlayalım!
Yoğun Tarım Yöntemi:
Fikir şu, diyelim ki bahçe yapacaksınız. Sizi en çok kısıtlayacak şey alan. Bahçe ne kadar büyükse o kadar çok hareket etmeniz, bir şeyler taşımanız, sulamanız ve gübre atmanız gerekecek. Ayrıca genelde alanı biz seçemiyoruz, elimizde ne varsa onunla idare etmemiz gerekiyor. Daha çok üretmek için bitkileri daha sık ekmemiz gerekiyor. Bunun için bitkinin köklerinin yayılmaması (birbirlerini engellerler yoksa), toprağın mükemmel olması ve her bitkinin birbirini destek atması gerekiyor. Toprak öyle olacak ki kök çakıla bile değmeyecek. Normalde 30 cm derinliğinde toprak sebze yetiştirmek için hayli hayli yeterlidir, di mi? Cık. En az 60 cm derinliğinde olacak. Peki nasıl yapacağız bunu?
Olay 1500’lü yılların Paris’inde başlıyor. Malum o devirde araba yok, at çok. Yani gübre gani. Alan yok, şehirde herkes üst üste yaşıyor. Mikro iklimlerden yararlanarak, toprağı da şahane yaparak dip dibe ve yüksek verimli sebze yetiştirmişler. Kökler derine gidiyor ve bitkiler o kadar sık ki toprağa ışık ulaşamıyor. Bu yöntem halen daha uygulanıyor. 21. Yüzyılda ise yöntemin “babası” John Jeavans kitabının adı da “How to Grow More Vegetables”. Ben yapmişem, güzel yöntem.
Öncelikle toprak mükkemmel olmalı. Bunun için çift kazı denen bir yöntem var, onu yapacaksınız. Baştan uyarayım, insanı bu kadar çok yoran başka bir aktivite yoktur herhalde. Bitkilerin kendi iklimini yaratabilmesi için yataklar en az 120 cm genişliğinde olmalı. 3 m genişliğinde olsa iyi olur. Öncelikle yatağın başında küreğiniz genişliğinde bir hattı (3m’ye 30 cm genişliğinde) kürek derinliğinde (30 cm) kazıp kenara koyuyorsunuz. Sonra bir kürek derinliğinde daha kazıp, taşını vs temizlikten sonra bir de kompost/gübre katıp karıştırıyorsunuz. Şimdi elinizde 30 cm derinliğinde bir çukur ve o çukurun dibinde 30 cm derinliğinde gübre toprak karışımı var. Yanında yeni bir hat açacaksınız. Gene bir kürek deriliğinde kazıp ilk hattın üstüne kompost ya da gübreyle karıştırarak ekliyorsunuz. Taşları elemeyi unutmayın. İlk hat doldu. Yaptığınız işlemi yatak bitinceye kadar tekrar edin. En son hattı ilk hattan çıkan toprakla doldurun.
Biraz karışık oldu ama sonuçta şu olması lazım. Yatak 60 cm derinliğinde taş ve çakıldan temizlenecek, ve kompost ya da gübreyle karıştırılacak. Önemli nokta ilk 30 cmle derinlikle ikinci 30 cmlik kısımdaki toprağın birbiriyle karışmaması. Toprağa yalnızca kompost ya da gübre katmak zorunda değilsiniz. Perlit, vermikülit, başka tip gübreleri bol bol. Elinizi korkak alıştırmayın.
Şimdi iyisi kötüsü
- En az alandan en çok ürünü bu yöntemle. Domatesler biraz küçük olabilir adedi çok. Turplar da ufak ama kiloyla toplarsın.
- Sat ve paranı kazan
- Çift kazı tekniği var ya. Onu her sene yapacaksın. Yatakları kurmak zor. Uğraşması zor.
- Tonla gübre/kompost gerekiyor. Şayet yeteri kadar koymazsan iki hasat sonrasında toprak diye bir şey kalmıyor. Yaptığım ilk yataklarda bu tekniği kullandım ben. Gübreye de para vermek istemedim. 15 metrekare alanda bizim eve yetecek tüm domatesi, patlıcanı, kabağı, fasulyeyi ve balkabağını yetiştirdim. Sonunda toprak öldü. Kutular kum dolu. Sebzeler toprağı yedi.
Otuzluk Yatak Yöntemi(Square foot gardening)
Yoğun tarım yönteminde karşılaşılan sıkıntıları yazmıştım uzun uzun. Mel Bartholomew adlı bir amca bu kadar çok emek gerektirmeden yoğun tarım yapabilir miyize kafa yormuş ve bu yöntemi geliştirmiş. Wikipedi sayfasıYatakları 30’ar cmlik karelere bölüyor. İdeal yatak boyutu 120 cm’e 120. İçini özel bir toprak karışımıyla dolduruyor (Mel’s Mix). Karışım şöyle üçte bir turba yosunu ya da hindistan cevizi torfu/lifi, üçte br vermikülit, üçte bir de değişik marka/kaynaklardan gelenlerle harmanlanmış kompost. Yatak 30’ar cmlik karelere bölündüğünden her karede başka bitki yetiştirebiliyorsunuz. Bu şşekilde karışık tarım yönteminden faydalanıyor 30luk yatak yöntemi. Bitkileri dip dibe ekebildiğinden yoğun tarımın tüm yararlarından da faydalanabiliyorsun. Her sebze için bir liste ve şablon da yapmışlar. Her kareye kaç adet ekeceğin, mesafeler..
Ben seviyorum bu tekniği. Mel’in dediği şekilde olmasa da çok yararlanıyorum bu yöntemden. Sık ekeceksem mesafeleri ona göre ayarlıyorum, toprağa bu sene vermikülit katacağım.
Seyrek Ekim Yöntemi
Tersi pistir Steve Solomon’un. Demiş ki yoğun tarımcılara “O kadar sebzeyi bana mı üretiyon, eşşeğe mi üretiyon! He! Kendine üretiyon. Bana mı üretiyon! Satcan diye kazanacağın paraya bakıyon. O kadar sık ekersen domatesten hayır mı gelir! Basmışsın gübreyi, basmışsın suyu! Bitkiler neye uğradığını şaşırıyor. Seyrek ek kardeşim, rahat büyüsün domatesler, turplar, pancarlar. Ayrıca yalnızca at gübresiyle olur mu bu iş. Toprakta var onca mineral onca vitamin. Onlar nerede hemşerim?”
Tabii ki bizim buranın aksanıyla dememiş böyle. Dediğinin özü bu. Valla. İnanın bana :)
Steve diyor ki bitkiler arasında mesafe olsun. Kökleri birbirine değmesin. Rahat rahat büyüsünler. Toprağı da iyi olsun. Toprağa kattığın gübre üretimi arttırmış arttırmamış önemli değil. Sen sana yarasın diye sebze yetiştiriyorsun. Karnın doysun diye değil. Sebzenin sana yaraması iiçin toprağın da sebzeye yaraması lazım. Toprakta eksik mineral kalmasın. Tohumu doğrudan toprağa ek. Fide yapıp ekersen bitkiler şaşırıyor, şok geçiriyor. Şaşırmasın. O kadar kompostu/gübreyi her sene toprağı kazıp katarsan, toprakta biyoloji namına bir şey kalmaz ki. Sen toprağa, daha doğrusu topraktaki mikrobiotaya yetecek kadar kompost kat. Doğada olandan daha fazla kompost/organik maddeyi toprağa katmanın anlamı yok.
Kitabının
adı “Gardening When It Counts” ve “The Intelegent Gardener”. Ayrıntıları orada
ya da ileride yazacağım mevzu yazısında. amazon.com.tr de var kitabı
Gübreleme için ideal bir gübre karışımı öneriyor Steve Amca. Şöyle
- 3 lt soya fasulyesi/pamuk (tohumu)/kanola küspesi
- 1 lt kaya fosfatı (P205 ve diğer mineraller)
- 1 lt deniz yosunu tozu
- Yarım litre kireç taşı
- Yarım litre alçı
- Çeyrek litre potasyum sülfat
Ve bunlara ek olarak
- Bir çay kaşığı boraks (sodyum borat)
- Bir buçuk çay kaşığı çinko sülfat
- İki çay kaşığı magnezyum sülfat
- Bir çay kaşığı bakır sülfat
Nasıl ama. Lise kimya dersindeki gibi. Bunlar kimyasal diyecek olanlar olacaktır. Taş bunların çoğu. Misal çinko sülfatı sen de alıyorsun çinko eksikliği çekiyorsan. Kaya fosfatı nereden alacağım diyorsan Eti Bakırı ara derim. Madenden çıkarıyorlar. Kimyasal gübre farklı, organik gübre farklı. Bu kimyasal değil.
Lafı uzatmadan iyisi kötüsü:
- Tavsiye edilenden iki hatta üç kat mesafeyle ekince sanarsın daha az sebze toplayacaksın. Evet doğru, daha az oluyor sebzesi. Ama öyle iki üç kat az değil. Red Garden Projectsdeki videolara bakın derim.
- Sebzeler diğer bütün yöntemlerden daha lezzetli ve daha besleyici oluyor. Çocuğum olunca ona bu yöntemle yetiştirdiğim sebzelerden çorba yapacağım.
- Kuraklığa daha dayanıklı oluyor sebzeler. Köklerin su çekebileceği daha çok toprak var.
- Depolamaya daha dayanıklı.
- Daha az kompost/gübre gerekiyor.
- Bu Steve’in Gübre karışımını bizi ülkemizde hazırlamak biraz meşakatli. Nerden bulacaksın deniz yosunu tozunu. Yarasa gübresi var mesela. Ondan katsak da olmuyor. Pahalı bir de.
- Sebzeleri fidelemeden ektiğin için, sezon kısa. Şaşırtamıyorsun bir de. Fideden yetiştirsen balkabağını temmuz ortasında meyvesi tutuyor. Böcekler çıktığında seen çoktaan sebzeni toplamış oluyorsun. Steve Amcanın yöntemiyle Mayısta ekince tohumları, Temmuz sonu hastalık oluyor, böcekler artıyor. Kabağın tadı gene efsane. Hasat azalıyor.
- Ben bu gübre karışımını tam olarak uygulayamadım. Bazıları yok çünkü, ya da çok pahalı. Gene de bir şeyler yaptım, o oranlara yakın bir karışım kullandım. Şunu rahatlıkla söyleyebilirim, Steve Amcanın iddiası kesinlikle doğru. Bu yöntemle yetiştirilen sebzeler gerçekten vücuda iyi geliyor. Açık su yüzücüsüyüm, oradan biliyorum. İstersen 10 km yüz/koş, şu sebzelerle yapılan kemik sulu çorbayı iç, iki gün sonra da git gönül rahatlığıyla yarış. Bana mısın demezsin. Yarış sonrası ortamdaki en keyifli adam olursun. Yoğun tarım sebzesiyle aynı çorbayı yap, iç. Karnın doyar, ama yarışın ortasında bacağın ağrımaya başlar. Dersin hamladım herhalde. Gerçekten farkediyor. Ciddiyim, abartmıyorum.
Sera Üretimi
Sera üüretiminden neyi kastettiğimi herkes biliyordur herhalde. O yüzden ayrıntısına girmeyeceğim. Kendi iklimini yarattığın için yıl boyunca sebze yetiştirebiliyorsun bu yöntemde. Toprak her daim senin istediğin gibi, nemi sıcaklığı. Kurması biraz sermaye gerektiriyor. Kapalı ortam olduğu için hastalık ve zararlı böcekler aniden yayılabiliyor. Teknikleri var, bakteri aşılıyorsun, seranın içine uğur böceği salıyorsun. Domates sıralarının başına sonuna patlıacan ekiyorsun. Gibi gibi.
Bu yöntemin alt türleri var. Wofati mesela. Toprağa gömülü ısıtmasız sera. Kar yağan yerde muz, portakal vb. yetiştirmeyi sağlıyor. İleride detaylı yazarım. Wofati için permies’te bir çalışma var, tekniği üzerine. Yaza yetiştirecekler gibi. Oradan takip edebilirsiniz. İklim bataryalı seralar var bir de. Yaz kış seranın içindeki havayı seranın altındaki toprağa üfleyen bir sistem var bu tür seralarda. Yazın ısınan hava toprağın içindeki borulardan geçerken serinlerken toprağı ısıtıyor. Kışın da seradaki serin hava sıcak toprağın içinden geçerken ısınıyor.
Permakültürle ilgilenen ekipte yayılan bir akım da, tavukları kışın serada tutmak. Yazın da gübrelenmiş toprakta domates, salatalık yetiştirmek. Tavuklar serayı ısıttığından kışın sera kar tutmuyor. Güzel bir fikir bence.
Red Garden Projesinde sera yöntemindeki verim ve üretim artışı detaylı bir şekilde anlatmış. En az iki kat diyelim, lafı fazla uzatmayalım.
Çapasız Tarım Teknikleri
Toprağı çapalamak dert. Çapalamamak da dert. Anlatayım.
Herhangi bir yerden toprak alın, inceleyeyin. Göreceksiniz ki içi tohum dolu. Tek bir karahindiba bitkisinin on beş bin tohum ürettiğinini göz önüne alınca, öyle pek şaşıracak bir şey değil. Tohumlar eninde sonunda bir yere gidecek, birikecek değil mi? Şaşılacak şey herhangi bir yerden toprak alın derken, herhangi bir yerden alın demem. Gölün dibindeki çamuru da incelerseniz tohum var, elin dağındaki toprakta da, bahçede 20 yıldır üstü örtülü kalan toprakta da. Az buz da değil. Bir avuç toprakta yüzlerce belki de binlerce tohum var. Buna topraktaki tohum bankası deniyor. Her toprağın tohum bankası farklı, az olur çok olur, amma mutlaka var.
Toprağı çapalayınca, o tohumlar yüzeye geliyor. Belki 40 yıldır bu anı bekleyen tohumlar çimlenmesin mi? Bazı tohumlar bu an için 1200-1600 yıl bekleyebiliyormuş. Uzun lafın kısası bahçenizi çapalarsanız yabani otlarla mücadele etmek zorundasınız.
Bir başka konu da, toprağı toprak yapan ne hümik asit ne kil ne azot ne fosfat ne ph’ı. Toprağı toprak yapan içindeki yaşayan canlılar. Çapalayınca derinlere oksijen geliyor. Bir anda bazı bakteriler coşuyor, bazıları ölüyor. Topraktaki karbon da yanıp gidiyor. Bu durumu seven bitkiler yok değil, var. Toprağı öldürmek istiyorsanız çapalayın. Topraktaki organik madde yok olunca geriye ya kum kalır ya da kil.
E çapalamayalım o halde?
Yok o da pek mümkün değil. Toprakta bazı mineraller eksik olabilir. Çapalamadan nasıl katacaksın ki? Ayrıca modern aletlerin çoğu temiz, düz toprak istiyor ekim için. Çapalamadan nasıl olacak o iş. Çapasız toprak geç ısınıyor daha geç kuruyor. Bir ay daha beklersin ilkbaharda mısır ekmek için mesela.
Çapasız tarım yapabilmek için binlerce makale yazılmış, araştırma yapılmış. Yeni aletler geliştirilmiş. Yarı-çapa makineleri var, yeni yeni yaygınlaşıyor. Daha gelmedi buralara.
Tarlada durum böyleyken bahçecilik ve market üretimi konusunda ise başlıca 3 yöntem var. Üçünün de mantığı aşağı yukarı aynı. Toprağın üstüne organik madde koy, hem yabani otları bastırsın hem de kendi çürürken toprağı beslesin. Bir tek kullandıkları malzemeler farklı. Bunlar:
- Back to eden yöntemi – toprağın üzerine öğütülmüş dal (öğütük) sermek
- Ruth Stout yöntemi – toprağın üzerine saman sermek
- Charles Dowding yöntemi – toprağın üstüne kompost sermek
Yani illa bir şey sereceksin :) Back to eden yönteminin mucidi yok. Yok da Paul Gautschi denen bir adam ben yaptım diye çıktı, Amerikada insanlar adamı sevdi vietnamda kimyasala maruz kaldı, dindar diye. İsmini o verdi. Ondan önce de yapanlar var. Bu Paul Amca aşırı dindar biri. Öyle böyle değil. Adam elmayı anlatırken cami hocasından daha çok Tanrıdan bahsediyor. Elmayı mı anlatıyor incili mi anlaşılmıyor bazen. Diyor ki Paul Amca: toprağın üstüne öğütük ser, gerisini Tanrı halleder. O zaten sebzeler yetişsin, senin karnın doysun istiyor. Türkiye’de dal öğütüğü pek yok. Ha olaki buldunuz sakın sazan gibi atlamayın. Youtube’da tonla video var bu yöntemin çalışmadığını söyleyen. Söylemediği kısım kendisinin bahçesini kuruyorken kamyonlarca kompost serdiği ve hala öğütüğü bahçesine direkt sermediği. Önce kümese atıyor, orada çürüdükten sonra bahçeye aktarıyor.
Diğer yöntem Ruth Stout’un yöntemi. Rahmetli saman serermiş toprağın üstüne. Ayrık otu hariç her tür yabani ota birebir. Serdiğin samanda tohum olmamasına dikkat et diyor. Güzel yöntem, aynen dediği gibi. Yalnızca onun devrinde yabani ot ilaçları o kadar yaygın değildi, hatta yoktu. Şimdi samanı sebze yataklarına sermek cesaret ister. Şayet saman ilaçlıysa o toprakta en az 7 yıl sebze yetiştiremezsiniz. Saman değil de orakla ot biçip bahçesine seren Jim Kovaleski var. O Main’deki bahçesi (iki bahçesi var biri kuzeyde Main’de diğeri güneyde Florida’da. Yerleşik yaşama geçememiş bir adam kendileri) aynen böyle ot sererek toprağı besliyor. Bence Ruth’un yönteminin bu devirdeki temsilcisi. Youtube’da videoları var.
Charles Dowding İngilterede. Çapasız tarıma gönül vermiş vermesine de, İnterede olmuyor ki bu yöntem. Hava nemli, durmadan yağmur yağıyor. Saman, öğütük, yaprak hiç fark etmiyor. Serdin mi salyangozlar bayram yapıyor. Topraktan daha çok salyangoz ve sülükleri besliyorsun (salyangoz ve sülükler çapasız tarımda hep bahsedilen başbelalarıdır). Charles da düşünmüş taşınmış ben kompost sereyim demiş. Altına saklanamayacağı için sülük de olmaz demiş. Dediği gibi de olmuş. Bitmiş, bekletilmiş zengin kompost sermek gerekiyor bu yöntemde. Kitabında ve youtube kanalında anlatıyor hepsini. O kadar kompost üretebiliyorsanız (ilerleyen yıllarda daha az serseniz de kabul) güzel yöntem.
Ben denedim bu yöntemleri. Şehrin ortasında saman bulamadığım için güz yaprakları serdim. Öyle Amerika’da olduğu gibi öğütük bir telefonla gelmediği için makine aldım, kendim öğüttüm dalları bahçeye serdim. Charles Dowdingi duyunca kompost sermişliğim de vardır. Denedim hepsini.
Kısaca sülük/salyangoz konusundaki endişesi olanlar haklı. Bahçenin anasını ağlatıyorlar. Paul Gautschi bence ya kafayı yemiş ya da hikayesine uysun diye bol keseden palavra sıkıyor. Ya yıllarca bekleyeceksin toprak düzelsin diye, ya da önce toprağı adam edip üzerine çürümeye başlamış öğütük sereceksin. Paul’un videolarda anlattığı gibi direkt öğütük sererseniz geçmişler olsun. Ruth Stout’un dediklerine ve yazdıklarına tamamıyle katılıyorum. Kullanılmamış, geçen yıllardan kalan samanı kullanırsanız daha iyi olur. Jim Kovalskinin metodu bu devir için ideal. Bahçesi olan herkesin çimeni, çayırı vardır. Al ordan ser. Kafan rahat, ilaç derdi yok.
Charles Dowding. Hmm. Kompost üretmek dert olmasa bu adam turnayı gözünden vurdu diyeceğim. Kompostu kendin üretsen başlı başına olay. Tavukları kullanayım onlar benim için karıştırsın dersen, kompostun dengesi bozuluyor, fazla gübreli oluyor. Bilemedim. Şehrin ortasında o kadar kompost için malzeme toplamak da ayrı bir heyecan.
Lazanya Bahçeciliği
Madem saman/kompost/öğütük bu kadar yararlı, biz bunları üst üste sersek olmaz mı? Hem kazmayız. Lazanya bahçeciliği bir çeşit çapasız tarım yöntemi. Toprağın üstünü gazete ya da karton kaplıyorsunuz. Bunun üzerine kompost, gübre ya da toprak seriyorsunuz. Bundan sonra katmanlar halinde bir kahverengi (kuru yaprak, saman) bir yeşil (mutfak atıkları, gübre, bitmemiş kompost) koyuyorsunuz. Yöntem toprağın üstünde kompost üretmek üzerine kurulu. İlk sene kartonu delip doğrudan toprağa ekseniz de ilerleyen yıllarda lazanyanın katmanları çürüdüğünden saf kompostun içine ekiyor olacaksınız. Bu yöntemden daha hızlı toprak "yaratan" başka bir yöntem yok. Yarattığı toprak miktarı da odun yatağıyla yarışır.
Bu yöntemi ben her zaman kullanıyorum. Patlıcanlar büyüyorken toprağı yapraklarla kaplıyorum önce. Sonra üzerine ya kahve telvesi ya da bitmemiş kompost. Bahçede budama yaparsam yazın öğütüp onu da seriyorum yatağa. Sonra üzerine bir tur daha kahve telvesi. Patlıcanları sökünceye kadar 4 belki 6 katman diziyorumdur herhalde. Toprağın her daim örtülü olması tavsiye edilir ya, benim yaptığım onun çok daha ötesinde. Öyle iki üç santim daman örtmüyorum. Benim yığınlar kimi zaman 30-40 cm yüksekliğinde oluyor. Mevsim yaz olduğundan çabucak eriyip gidiyor bu yığınlar.
Bir fikrim var lazanya bahçeciliğiyle seyrek ekim yöntemini birleştirmek. Madem bitkiler arasında o kadar mesafe bırakıyoruz, müsade olursa boşluklar arasında lazanya bahçeciliğinden yararlanayım diyorum. Patlıcanları seyrek ekim yöntemindeki gibi ama tavsiye ettiğinden de daha mesafeli (1-1,5 m) arayla ekip aralarına saman, gübre- ne varsa yığmak. Bu yığına da patates ekmek? Belki domates? Olur bence. Denemeli.
Karışık Tarım
Bazı bitkiler birbirini seviyor bazılarını yan yana ekersen ölüyor. Birisi çıkmış demiş ki biz o halde soğanın yanına havuç ekelim. Domateslerin yanına patlıcan ekelim, böcekler patlıcana gitsin. Böyle birbirlerine yardımcı olan bitkilere refakatçi bitki deniyor. Listesini aşağıda verdim. Sonra fark etmişler ki sıra sıra ekmek yerine şayet sebzeleri karman çorman ekerlerse, böceklerin kafası karışıyor. Bir lahanadan diğer lahanaya atlayamıyor. Hastalık olursa mesela, bir bitki ölüp giderken 2 merte ötedeki aynı sebzeye sıçrayamıyor. Bu noktaya kadar her şey süper. Hani bir mim var ya Trump diyor: Sounds good, doesn’t work (kulağa hoş geliyor ama yaramaz). Durum aynen bu. O kadar zor ki bu bahçeleri planlamak. Çok yıllık bitkilerde hadi neyse, yaparsın bir şekilde. Tek yılllık bitkilerde o kadar zor ki planlaması. Her sebzenin su, gübre, ışık ihtiyacı farklı. Çok sularsan biberler sararıyor, sulamazsan domatesler vermiyor. Ben başa çıkamadım açıkçası. Varsa ben yaptım diyen, bir adım öne çıksın.
Odun Yatağı
İklimde
sıkıntı yaşıyorsanız odun yatağı güzel yöntem. Bol miktarda dal, kütük vb.
Atığınız varsa da. Bu konuyla ilgili mevzu yazdım, ondan pek ayrıntısına
girmeyeceğim. Doğrudur su problemini çözüyor, aylarca yağmur yağmasa da olur.
Çok ucuza yatak yapabilirsiniz. Ancak çok emek gerekiyor. Ayrıntıları şuralarda. kirpininburnu odun yatağı
Şu meşhur -hatalı!- resmi de koymadan olmaz.
Çok Yıllık Üretim
Çok yıllık bitkiler için kullanılır yok mu yöntem? Olma mı! Çok yıllık sebzeler de var, meyveler de. Moringa var mesela, salatası yapılan ağaç. Bol ürün almak için yıllarca beklemenız gerekebilir (kuşkonmaz mesela). Bir kere ekip bekleyeceğiniz için ilk sene toprağa neler ekleyeceğinizi çözmüş olmanız gerekiyor. Bu da biraz sıkıntı. Ayrıca yemeklerimizin çoğunda domates, birber, patlıcan gibi tek yıllık bitkiler var. Fasulye, biber ve domates tek yıllık değiller esasında. Çok yıllık üretimde kastedilen bizim yemek tariflerinde pek olmayan bitkiler. Yani ben de severim ahudunu, ama olaki ızgara et yaptım üstüne bir şey koymak gelmez aklıma. Hadi diyelim o gün aklıma esti, tereyağ sürerim. Çok keyfim yerindeyse tereyağına baharat katarım, bir şeyler yaparım. Gidip ahududu koymam yani. On yıldır bahçeyle uğraşıyorum daha yeni bu sene kuşkonmaz ekebilirim. O da belki. Yenmiyor ki!
Çok yıllık çiçek bahçeleri de var! Her bahçede olmalı! Her yerde olmalı!
Fukuoka'nın Yöntemleri
Fukuoka diye biri var. Permakültürün babalarından. Onun geliştirdiği bir bahçecilik yöntemleri var. Bu yöntemler hem teknik hem felsefik. Kitaplarını okmak yetmiyor, gidip görmek yaşamak gerekiyor. Tohum topları, susuz çeltik yetiştiriciliği, budamadan meyve üretimi, yamaçta üretim, kanatlıların bahçede kullanımı gibi gibi.
Yönteminin genel adı “Do Nothing Farming”. Yani hiç bir şey yapmadan bahçede sebze, meyve üretmek. Yöntemi esasında “hiç bir şey yapmamak” üzerine kurulu değil. Amaç o, hedef o. Öyle bir sistem yapacaksın ki artık senden katkı gerekmeyecek. Yoksa, tahmin ettiğiniz gibi, ellerin arkada hadi burada sebze yetişsin diyince doğa sana sebze vermiyor.
Fukuoka kil topu tekniğini dirilten adam. O konu başlı başına ayrı bir mevzu. Özetlemek gerekirse, tohumları direkt doğaya saçarsanız ya yenir ya güneşte kavrulur ya da yağmurda akar gider. Öyle bir yöntem geliştirmeli ki tohumlar uygun şartları beklesin, bu arada yenmesin, savrulmasın. Tohumlar kille (ve başka bir kaç şeyle) kapanınca aylarca yağmur yağmasını bekleyebiliyor. Tek topra birden çok çeşit tohum varsa, topun düştüğü yerdeki ortama en uygun olan cins büyüyor. Ben bu yönteme vermediysem en az 5 yılımı vermişimdir. İncelemediğim, denemediğim kısmı kalmadı desem yeridir. Bir yeri ağaçlandırmak, arılar için çiçek bahçeleri yaratmak, gerilla bahçeçiliği yapmak istiyorsanız ideal yöntem. Tohumları bir şeyle kaplama fikrini endüstriyel tohum şirketleri zaten yapıyor. Güzel bir fikir. Afrikanın karnının doğması, doğayı canlandırmak, ağaçlandırmak, yaban hayat için ideal. Ancak kil toplarıyla sebze üretip karnını doyurmak, satmak başka.
Gerilla bahçeciliği
Bahçen yok ve sebze yetiştirmek istiyorsun ya da istiyorsun ki her yerde çiçekler çıksın. O boş arazide meyve ağaçları olsun. Yol kenarlarında erik ağaçları olsa fena mı olur. Gerilla bahçeciliği.
Yasal mıdır değil midir tartışılır. Şehri güzelleştirdiği kesin. Fukuoka’nın geliştirdiği tohum topu/kil topu tekniğini sıkça kullanıyor bu yönteme gönül verenler. Ben de yapmıştım bir ara. Karşı arazi bomboş duruyordu.. Yaptım kiltoplarını, içine her çeşit çiçek ve turp tohumu koydum. Kil topları kuruduktan sonra aldım elime sapanı salladım durdum. Üç ay sonra da gidip turpları topladım.
Modern Market Bahçeciliği
Yukarıdaki tekniklerin hepsinden biraz alıp harmanlayıp kullanılan tekniklere ben böyle bir isim verdim. Market bahçeciliğinde bu yöntemlerin hepsinden yararlanılıyor. Elliot Coleman, Jean-Martin Fortier, Curtis Stone, Richard Perkins bu yöntemlerin hepsinden yararlanıyor. Amaçları verim. Üretirken zaman ve para kaybetmemek, fazla yatırım yapmamak. Kar etmek.
Yaptıkları üç aşağı beş yukarı hepsinde aynı. Bazı aşamaları atlıyor olabilirler. Bu gruptakiler toprağı çapalamayı sevmiyorlar, daha çok toprağa faydalı olduğundan değil ekstra iş olduğu için. Kimileri neredeyse hiç çapalamıyor ya da sığ çapalıyorlar (5 cm). Yoğun tarım yöntemini değiştirmişler. Çift kazı tekniği çok yorucu ve zaman alan bir teknik. Bunun yerine geniş çatalla toprağı havalandırıyorlar. Toprağa her sene kompost karıştırmak yerine de kompostu yüzeye seriyorlar – çapasız tarımdaki gibi. Kullandıkları kompost yoğun tarımdakinden farklı. Daha az besleyici, daha çok toprağı düzenleyici. Yoğun tarımda kümesten topladığınız kompostu kullanabilirsiniz mesela, zengin olmalı. Modern yöntemlerde ise kompost toprak düzenleyici, havalandırsın, nemi tutsun. Gübre – ya da bereket- seyrek ekim yöntemindeki gibi sonradan ekleniyor. Ekim öncesi yüzeye gübre karışımı serpip sığ çapalıyorlar.
Hızlıca yeni yatakları nasıl hazırladıklarını yazayım. İzledikleri prosedür kabaca şöyle:
- Araziyi iyice inceliyorlar, güneş nereden doğuyor, kaç saaat ışık alıyor, arazinin meğili, su vs.
- Vakitleri varsa toprağın üstünü kalın silaj örtüsü serip, otları öldürüyorlar. Ya da otların üstüne karton serip boğduruyorlar.
- Otlar öldükten sonra aralarında 25-30 cm yürüme yolu olacak şekilde 75 cm eninde yatakları işaretliyorlar. Kimileri 10 yataklı bloklar yapıyor, kimileri 20-30 yatağı yan yana yapıyor. 75 cm iki bacağınızı rahatça açıp eğilerek çalışabileceğiniz genişlik.
- Genelde bu aşamada yatakların olacağı yerlere gübre serpiştiriyorlar. Varsa kompost seriyorlar.
- El traktörü ile bloğu güzelce çapalıyorlar. Yürüme yolu olacak hatlardaki toprağı yatağın olacağı hatta atıyorlar. Tekrar çapalıyorlar, düzlüyorlar.
- Yatakların kabaca şekli çıktıktan sonra üstünü bir kez daha silaj örtüsüyle örtüp bekliyorlar. Yürüme yollarına dal öğütüğü seriliyor.
- Bu aşamadan sonra kimileri doğrudan ekime başlıyor. Ekilecek sebzeye göre toprağa gübre/katkı atıp çapalıyorlar. Kimileri ise bu aşamadan sonra çapasız tarım tekniğine yöneliyor. Yatakların üstünü zengin olmayan kompost, yürüme yollarına öğütük serip gübreleme yapıyorlar. Sebze ekiyorlar.
- Her hasat sonrası (ilk 3-4 yıl) yoğun tarım tekniğinden esinlenilen geniş U şeklindeki çatalla toprak havalandırılıyor, kompost seriliyor, gübre atılıyor.
Ekim mesafeleri değişken, yoğun tarım ve 30’luk yatak yönteminde tavsiye edilenlere yakın. Fukuokanın yöntemlerini uygulamasalar da bazı noktalarda mantıklarını benzer buluyorum ben. Hepsinin tarlasında, bahçesinde çok yıllık üretim yapan alanlar var. Sera üretimi olmazsa olmazları. Kurak ya da satışların az olacağını düşündükleri dönemlerde seyrek ekim yönteminden yararlanıyorlar. Yani bütün yöntemlerden faydalanıyorlar, ihtiyaçları doğrultusunda uygulamalarını değiştiriyorlar.
Basit üretim yöntemi
Tarladaki -sanayi üretimine en yakın üretim yöntemi basit üretim. Diğer hepsinden farklı olduğu ve daha yeni sınıflandırıldığı için ayrı yazdım. Red Gardens Project’de yaptı Bruce, uygulama videolarını oradan izleyebilirsiniz. Fikir şöyle:
- Sebze bloğunu (bir kaç yataktan oluşan grup) üçe bölelim. Her üçte birlik kısım seneye yanındakinin yerine geçecek. Bu şekilde 3 yıllık bir döngü olacak. Yatakların üstünü ört ki otlar ölsün.
- Kompost yapmak zor iş. Kompost yapmak için yeşillerin ve kahverengilerin bellli oranlarda olması gerekiyor. Kim uğraşacak! Diyelim ki şansına marketten sebze atığı getirdin. Kahverengiler olmadan (kuru yaprak, saman vb.) yalnızca bu atıklardan kompost yapamazsınız. Fare basar, kokudan duramazsınız. Kuru yapraklar da yalnızca sonbaharda var. Tüm yıl sebze atığının gelmesini mi bekleyecek? Anlamsız. Yatağın ilk üçte birlik bölümü kompost üretmek üzerine hazır beklesin. Balkabağı, mısır gibi bitkiler gübreli, taze kompostun olduğu yerlerde yetişebiliyor. Üçte birlik kısıma kompost olacak malzemeyi ser, üstünü taban örtüsüyle (yabani ot büyümesini engelleyecek) ört. Zamanı geldiğinde balkabağı ek. Bu aşamada toprağa bereket katılırken, bir de balkabağı hasatı alıyorsun.
- Onu takip eden kısıma patates ekilecek. Patates kabağın yakalayamadığı fazla bereketi topraktan uzaklaştıracak. Patates hasatı sırasında toprak kazılacağından taşlar vb. Yataktan uzaklaştırılacak. Yani bu aşamada toprağı düzenliyorsun.
- Patatesleri soğan ve havuç takip edecek. Patates hasatında taşlar ayıklandığı için havuçların büyümesi rahat olacak.
Bu şekilde yatağın üçte ikisi toprağın iyileştirilmesinde kullanılıyor. Üçte biri kompost üretmeyle, üçte biri de taş ve kayaların ayıklanmasıyla.
Peki Hangisi?
Şartlar hangisine olanak sağlıyorsa onu tabii ki. Öğütük olmayan bir memlekette Back To Eden yapacağım, toprağa öğütük sereceğim diye tutturursanız gülerler size. Elinizde hangi kaynaklar varsa ona göre şekil almak en doğrusu. Tek bir yöntemi kullanmak zorunda da değilsiniz. Farklı yöntemleri birbirleriyle harmanlayabilirsiniz.
Ben ne yapacağım? 10 sayfa yazı okuduktan sonra merak ediyorsanız söyleyeyim :) Önce yıllar önce aldığım ama kullanmadığım gübreleri, perliti vs toprağın üzerine sereceğim. Etraftan bulduğum her tür atığı da. Üzerini 1,5 m genişliğindeki sera taban örtüsüyle örteceğim ki otlar ölsün. Örtülerin birbirlerine bindiği yerlere balkabağı ve mısır ekeceğim. Bu noktaya kadar basit üretim yöntemi. Koyabilirsem örtünün altına damla sulama hatları. Yapabilirsem de eş yükselti hatlarına birer ufak hendek – ki su tutsun. Bu permakültürden, swale. Toprağa Solomon’un karışımı olmasa da elime geçen gübrelerden serpeceğim (bu seyrek ekim yönteminden). Balkabakları ve mısırlar büyürken ben daha çok bahçenin geri kalanıyla uğraşacağım bu sene. Ateş dikenlerini ekeceğim, kurbağa havuzu ve taş yığını yapacağım. Yağmur suyu toplama sistemi de kuracağım. Kompost bölgesini de hazırlayabilirim, bilmiyorum. Su deposu için kum sermem gerekiyor, bağlantılarını kurmak... Emin değilim belki çardağı da yapabilirm bu sene. Ben bunları yapıncaya kadar yaz biter herhalde. Bulabildiğim kadar gübreyi bahçeye sereceğim. Büyükçe bir elek yaparım, altına el arabası sığacak kadar büyük. Red Gardens’daki gibi. Yavaştan yavaştan toprağı kazar, taşları elerim. Evet, şimdilik plan bu. Toprak hele bir toparlasın, yabani otlar hele bir ölsün.