Bahçede çalışıyorken kendimi kaptırıyorum, dünyadan kopuyorum bazen. İşte bugün de öyle bir gündü. Nasıl oldu da başardığımı inanın hiç bilmiyorum. Yerde duran tahtaya kafa attım. Uçarak filan. Domatesleri bağlayacağım bağlamasına da, başım zonkluyor. Bugünlük benden pas.
O halde şipşak!
Bitkilerin büyümesi için neler lazım? İşte klasiklerden azot, fosfor ve potasyum. Kısacası NPK. Bu üçü varsa gübre diye sınıflandırıyorlar. Onların dışında demir, bakır, kükürt, kalsiyum, bor, magnezyum, çinko, mangan... Bütün elementleri say! En gereksizi bile gerekli. Orta gereklilerden çinko mesela, pirinç samanında çokça var. Toprakta çinko eksikliği varsa yazın havalar ısınınca yapraklar düşer. Herkes sıcaktan oluyor sanar. Öyle değil işte. Toprakta çinko eksikse, uygun gübreleme yapınca havalar ısınsa da yapraklar düşmüyor. Anca toprak kuruyunca sarsılıyor bitkiler. Toprak analizi gerekli.. Bugünkü konumuz toprak analizi değil, geçelim.
Bu elementler nereden geliyor? Bor mesela. Haberlerde - ne hikmetse özellikle seçimlerden önce- bor madeni diyorlar, ondan alıp toprağa atsak olur mu? Doğru çeşidiyse, niye olmasın. Fosfor mesela, kaya fosfatı var, alsak atsak olur mu? Evet, gübre olarak kullanabilirsiniz (npk'sı olanlar gübre olarak geçiyor, diğerleri besleyici). Toprakta demir eksik, çivi gömelim? Olabilir de yapmayın. Lütfen. Onun acısını tatmayın, tecrübeyle sabit. Genel olarak kayalar, taşlar bitkilerin kullanabildiği çeşitse olur. Elmas da karbon, kömürde de karbon var. Bitkiler kömürde büyür, elmasta büyüyemez - onun gibi. Yani element de yeterli değil, mineraller var, formalar var, bileşenler var... Bugünkü konumuz bu da değil, devam ediyoruz :)
Peki işi bir adım ileriye götürsek, her element için ayrı bir cins kaya peşinde koşmak yerine içinde bütün elementleri barındıran tek bir cins kaya olsa onu kullansak olur mu? Bütün elementler/mineraller olmasa da var öyle kayalar. Granit, bazalt gibi volkanik kayalar. Dünyanın merkezinden geliyor, en aşınmamış, en has hali. Kayanın ilk hali. Bundan daha mineralli taş/toprak yok. Ektiğimiz biçtiğimiz topraklar yüzbinlerce binlerce yıldır yağmurla yıkanıyor, minerali akıp gitmiş. Son yıllarda makinalaşmayla da minerel diye bir şey kalmamış. Çook, çok az gereken selenyum ya da bor'dan bile eser yok. Yetiştirdiğimiz sebzelerin besin değeri çok az. Toprağa bazalt eklesek, kayanın ilk halini, tekrardan minerale doyursak iyi olmaz mı? Özel kayalar ya da gübreler kullanmak yerine doğada olanı yapsak gibi kayalar aşınıp bitkileri beslese, nasıl olur? Fikir bu.
Ürünün adı kaya tozu ya da unu. Granit ya da bazalt madenlerindeki tozu öğütüyorlar, pudaradan daha ince bir hale getiriyorlar. Yüzey alanı arttıkça çözünmesi daha rahat olur diye. Tarlanın ortasına koca bir kaya koymak pek mantıklı değil :) Bu pudradan daha ince tozu kullanıyorsunuz bahçede. Azomite denen bir marka daha var mesela, oranın kayasını analiz etmişler 74 cins mineral varmış. Bir çeşit volkanik toz. Bizde azomite yok, bazalt var. Bazalt tozu koyalım? İşe yarar mı?
Yıllardır denemek istiyordum ancak bir türlü bazalt tozu bulamadım. Sonra da aramayı bıraktım. Permatürk Vakfı bahar başında bahçe kuruyordu, instagramda paylaştılar - yataklara bol bol kaya tozu eklediler. Sordum madenden aldık, internette de var dediler. Artık varmış. On yıl önce yoktu :) Önce ürünü görmek için bir çuval aldım, sonra 7-8 çuval daha. Toprağa eklemek için değil ama, bir yere kaplama betonu dökeceğim, ona katmak için.
Hızlanalım.
Kaya tozu işe yarıyor mu? Bilmiyoruz. Yapılan araştırmalarda tutarlı bir sonuç elde edememişler. İşe yaradığını gösteren çalışmalar var - gerçi çoğu firmaların kendi ürünlerini teşvik için ısmarladığı çalışmalar. Bir işe yaramadığını gösteren onlarca makale de var. Boş yere eklemeyin diyorlar. Permakültür dünyasında muhakkak ekleyin diyenler de var, onsuz da oluyor boş yere para harcamayın diyenler de. Youtube'dan OYR'ın çalışması var (one yard revolution). Kral adamdır, kaliteli videoları var. Bu ara ortadan kayboldu gerçi. Deney diyemeyiz ama sistematik olarak yetiştirdiklerini tartmış, kaydetmiş. Sonuç: etkisi yok. Öyle pazarlandığı gibi faydaları da yok- imiş. Siz de izleyin, ayarlardan, otomatik çevir deyip Türkçe altyazılı izleyebilirsiniz: youtube linki
Topraktaki mineral miktarını arttırmak için başka yöntemler var. Daha ucuz, daha etkili. Steve Solomon'un kitapları iyi bir başlangıç. Açık kaynak için permies.com'da Redhawk'ın yazıları var. Google'dan tercüme ettirebilirsiniz. Redhawk işe yaramaz demiyor. Kafalar karışık biraz. Bağlantıyı şuraya bırakıyorum: permies - redhawk
Peki niye etkisi olmamasın nedeni ne olabilir? Ya da etkisi olmasını için neler yapmalı?
İlki kayanın - pudra halde olsa bile- bitkilerin kullanacağı forma dönüşmesi çoook uzun sürüyor olabilir. Bir yıl, iki yıl değil yani, belki bin yıl.
İkincisi olayın biyolojik kısmı. Biyoloji yoksa süreç çok yavaş. Misal, evinizin musluğundan paslı su akıyor diyelim. Demir filitresi takmanıza gerek yok. Ana hattan domestos ya da çamaşır suyu verip biraz bekletin, sonra akıtın. 2-3 ay paslı su derdi yaşamazsınız, çünkü borulardaki paslanmayı hızlandıran bakteriler artık yok, öldü. Kaya tozunu toprağa ekliyoruz ama süreci hızlandıran biyolojik yapı, bakteri ya da sistem muhtemelen yok. Onlar olmadan çok uzun sürüyor. Halbuki doğada bu işi hızlandıran canlılar var, sadece onlar toprağın içinde yaşamıyorlar; kuşlar.
Kuşlar besinlerini sindirmek için taş yutar. Tavuk, hindi besleyen herkes bunu çok iyi bilir. Dere kumu, taş, mini çakıllar veririz hayvanlara. Taşlık denen bir "mide"leri var, yedikleri taşlara sürte sürte parçalıyor, eziyor, sindiriyor. Bu arada taşları da bir miktar öğütüyor. Bir arazinin minarel değerlerini arttırmak için tavuk ya da hindiden daha kolay, hızlı ve ucuz doğal yöntem yok. İnce taş ya da kum verin yesinler, öğütsünler. Hindi bu işte tavuktan birkaç gömlek daha iyi (linki bulamadım ama hindiyi geoff lawton diyordu). Sindirim sistemlerinde yaşayan bakterilerin de etkisi büyük. Tavuklar bazalt yer mi? Yiyor. Toprağa etkisi nasıl oluyor, henüz bilmiyorum. Yeni başladım tavukalara bazalt vermeye.
Kuşlar dışında, bazaltı komposta katınca (kompostta biyolojinin alası var sonuç olarak) ya da kompostla beraber toprağa katınca iyi sonuç veriyor diyen çalışmalar var.
Sonuç:
- Toprağa doğrudan kaya tozu eklemenin fayda edip etmediğinden emin değiliz. Rekolteyi arttırmıyor diyorlar. Besin değerini arttırdığına dair tutarlı çalışma yok, denk gelmedim.
- Garanti olsun, parası önemli değil deyip de ekleyelim mi? Bence eklemeyelim. Nedeni kaya tozu değil ama, satan firmalar. Sattıkları ürün pudra kadar ince olması gerekirken, çuvalın yarısından fazlası pirinç tanesi büyüklüğünde çıktı. Zaten eriyip erimemesinden emin değilken bahçeye pirinç tanesi büyüklüğünde bazalt atmak mantıklı değil bence. Arnavut kaldırımı arasında büyüyen otlardan pek farkı yok.
- Pirinç tanesi büyüklüğünde bazaltın kullanım alanı var mı? Var. Eskiden çok yapılırdı, yürüme yollarına birkaç cm kalınlığında beton dökülürdü (yüksek doz çimento ve bazalt pirinci). Tarak yaparlar sonra. Bahçede kullanımı var mı? Tavuklara verin gayri.
- Tavuklara ve hindilere bol bol taş yedirin. Biyokömür yedirin. Altına güz yaprağı, saman ya da talaş serin. Bundan üreteceğiniz kompostu bahçenizde kullanın. Tavuk gübresinde var bir keramet :)
- Mineral demişken - konuyla pek alakalı olmasa da- toğrağı beslemek için deniz suyu kullanmanızı tavsiye etmem. Bizim denizlerimiz uygun değil. Tuz yoğunlu ve çeşidi az. Akdenizin tuzu büyük oranda sodyum. Amerika'da okyanus dibinden gelen alt akıntıdan toplanan suyun buharlaştırılmasıyla Sea-90 denen bir ürün elde ediliyor. İçinde 90 çeşit mineral varmış. Himalaya tuzuyla kısayladıydım. Sea-90 Himalaya tuzundan binlerce kat daha çok bor, onlarca kat daha çok magnezyum, fosfor ve bir kaç kat daha fazla potasyum, demir ve kalsiyum içeriyor. Kullanacaksanız bir miktar himalaya tuzunu suda eritip onu kullanın derim (3-5 yılda bir uygulama yapmanız yeterli). Ya da -daha iyisi- deniz yosununu iyice tatlı suyla yıkayıp kullanabilirsiniz.
Kanıyor mu? Eh.